Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Мӧш агаштыҥ тӧзинеҥ Эптеп эткен топшуурым»

25.02.2022

2022 jыл – Россияныҥ албатыларыныҥ культуразыныҥ энчилигиниҥ jылы деп jарлалды. Айдарда, Бар jыл албаты jайаандыгында jолын тапкан улуска аjарулу ӧдӧри темдектелет.

Бистиҥ газеттиҥ бӱги слерди база бир солун айылчыла таныштырат. Бу кижиниҥ ады-jолы алтай кӱӱлик ойноткыларга jуук улуска jакшы таныш. Комдош сӧӧктӱ Владимир Иванович Татанаков Чамал аймактыҥ Бешпелтир jуртында чыккан-ӧскӧн. 1985 jылдыҥ тулаан айында ол билезинде ӱчинчи бала болуп чыккан. Энези Надежда Николаевна ла адазы Иван Иванович Татанаковтордо тӧрт бала чыдаган — эjези Айажана алты jашка ла аказы Аржан беш jашка jаан, оноҥ сыйны Анжелика.
Школдо ӱренип турган ӧйдӧ Володя «Алтай фольклор» деп кружок ӧткӱрилип турганын угала, оныҥ туружаачызы болорго кӱӱнзеген. Бу кружокты алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи Светлана Михайловна Матыкова ӧткӱрген. Анда турушкан балдар алтай албатыныҥ оос чӱмдемелине тайанып, ойын-концерт белетейтен. Ойын-концертин jиит фольклорчылар школдо, jурттарда кӧргӱзетен, кӱӱлик ууламjыла ӧткӱрилген кандый ла кӧрӱ-конкурстарда туружатан.
Светлана Михайловна бойы топшуурла ойнобой до турган болзо, араайынаҥ-араайынаҥ школго беш топшуур jакыдып алган. Оноҥ топшуур ойноп билер улустаҥ балдар бойлоры ӱренип баштаган. Баштапкыда тегин ле «калырадып», келиштирип турала, бир канча бала кӧнӱде ойноп баштай берген. Мындый jайалталу балдардыҥ тоозында Володя база болгон. Эҥ баштапкы топшуурчы-ӱредӱчи Таныспай Боксурович Шинжин болгоны оныҥ санаазында jакшы арткан. Оноҥ школдогы «Боодой-Коо» деген кай чӧрчӧк бичидилген пластинканы угуп, балдар ого ӧткӧнижип, кайлап туратан. Володяга кай, топшуур сӱрекей jуук боло берерде, ол бир кӱн малтаны колго алган jерде арка jаар ууланган. Кырга чыккан, кайда айдылып калган «мӧш агаштыҥ тӧзинеҥ эптеп эткен топшуурым» деп сӧстӧрди эске алган айас, jарагадый мӧш бедиреген. Эҥ jоон, эҥ jаан мӧшти табала, тӧзине туруп, оны канча катап айлана базала, бир топшуурга болуп, мындый jаан мӧшти jыгатам ба деп сананып, эмеш jалтанала, кайра jанып ийген. Ол тушта ого он тӧрт пӧ, он беш пе ле jаш. Jе топшуур jонойтоны керегинде санаазы оноҥ ло бери айрылбаган. Jылдар ӧткӧн, jаш jаанаган. Культураныҥ ла санаттыҥ Горно-Алтайсктагы колледжиниҥ «Албатылык ойноткылар» деген бӧлӱгинде ӱренип турала, ӱредӱчилери айдып бергени аайынча, топшуурды Владимир бойына Абаканнаҥ алдырткан. Jакыткан топшуур jедип келген. Алтайда оны кем jазап турат не деп табышкак-санаа элес эткен. Колледжти ӱренип божодор тушта корулаган дипломный иш «Исполнительское искусство национальных инструментов: топшуур, икили, jадаган» деп адалган.
Баштапкы алтам качан да, кандый да керектеҥ улам эдилип jат. Владимир Ивановичтиҥ колго маска-малта алып, узанып баштаганы база шылтакту болгон. Ого он ӱч jаш толордо, аказы Аржан черӱге jӱре берген. Эjези Айажана калада студент. Адазы ол ӧйдӧ jок, Володя он ӱч jаштуда ада jок арткан. Айылда jаҥыс энези ле сыйны арткан ӧй. Айдарда, эр кижиниҥ айыл-jуртта бӱдӱретен кату-кабыр ижи ончозы уулчактыҥ jардына тӱшкен. Мал-аш, олордыҥ кажаан-чедени, азыралы, кыш чыгара чыгымдатпай корып алары – ончозы Володяныҥ ижи болгон. Ол ӧйдӧ jуртта jаткан улус атка чанак jегип, одындап-суулап туратан. Айылдыҥ ижин улусты айбылабай, бойы ла бӱдӱрип jӱрер амадула Володя аттыҥ чанагын сӱрекей эптӱ эдип, тӱрген jазап алган эди.
Топшуурлар jазаарын Владимир Иванович беш jыл кайра баштаган эмтир. Шылтак база ла табылган, не дезе, Абаканнаҥ jакыдып алган топшуур сынган. Оноҥ ло оогоштоҥ ала jажытту алып jӱрген санаазын jӱрӱмге кийдирер керек деп быжу сананган. Анайып, баштапкы топшуур jазаларда, кийнинче тӱҥӱр, шоор деген алтай ойноткылар jазалган. Бир топшуурды jазаарына, ас ла дезе, jирме-одус кӱн барып jат деп, ус айдат.
Владимир Иванович бойы топшуурчы болгоныла коштой фортепианоло, домбрала, балалайкала ойноорын jакшызынат. Бу таскамалды ол культураныҥ ла санаттыҥ колледжинде алганын баалап jӱрет.
Эмди, качан ус колду топшуурчыныҥ ойноткылары тергее ичине таркап баштаарда, кӧп топшуурларды jаантайын кӱӱлик школдордыҥ ӱренеечилерине эне-адазы jакыдат. Кӧп топшуурлар Шабалин аймактагы кӱӱлик школго аткарылат. Анайда ок каладагы кӱӱлик школдоҥ jакылталар келет. Ӱредӱде тузаланатан бу мындый топшуурлардаҥ башка, сувенир аайлу эдип jазалган топшуурлар база jазалып турган эмтир. Калганчы jылдарда алтай ойноткыларга, текши фольклорго jаан аjару эдилип, алтай культура орныктырылып баштаарда, эне-адалар балдарыныҥ чыккан кӱнине, кем де нӧкӧрине, jуук кижизине сыйлаарга, топшуур сурулап, шак Владимир Ивановичке jолын ууландырат. Ӧнӧтийин балдарга деп jонгон-эткен топшуурлар сегис-тогус jашту балдарга ойноорго эптӱ болот. Jаан топшуурла ойноорго мынча jашту балдардыҥ сабарлары jетпей туратан учун, jазаар алдында сӱрекей тыҥ кемjинерге келижет. Топшуур белен боло берзе, кандый ӱн чыгат, тударга эптӱ бе деп, ус бойы ойноп кӧрӧт, тыҥдалап угат.
Владимир Иванович Jалаҥай-Бажы jурттаҥ Маргарита Викторовна Назыровала биле тӧзӧп, Горно-Алтайск калада jадат. Jаан уулы Барнаул калада ӱренет, кызы школдо ло эҥ оогош кызычагы школго баргалак. Ус кижиге узанар jайалта угы-тӧзинеҥ келер, ӱйедеҥ ӱйеге барар учурлу. Оныҥ да учун адазыныҥ jайалтазы балдарында улаларында бир де алаҥзу jок.

Марина ЯБЫКОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина