Алтайдын Чолмоны

Билениҥ салымы –тӧрӧлиниҥ салымында

02.03.2022

Папитовтордыҥ билезиниҥ тӱӱкизине учурлалган бичимелимди ӧкпӧӧриштӱ аткарып турум. Мениҥ билемниҥ тӱӱкизи Ойротияныҥ тӱӱкизиле јаба ӧткӧн деп айдар керек. Адам, Василий Дайсович Папитов, меге эҥ јаан учурлу кижи болгон. Оныҥ ады-јолы Кан-Оозы аймактыҥ Экинурдагы XXII партсъездтиҥ адыла адалган колхозыныҥ председатели Чуур Куклеевич Агинниҥ адыла кожо Горно-Алтайский автоном областьта јарлу болгон, олор карындаш улус.

Адам меге эҥ јаан учурлу кижи
Он јылга кайра бурылалы. 2011 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ јылу кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ Кӧзӱл јуртында аймактыҥ XXI партсъездтиҥ адыла адалган колхозыныҥ председатели Василий Дайсович Папитовтыҥ адыла адалган оромныҥ ачылтазы ӧткӧн. В.Д. Папитовтыҥ адыла адалган оромныҥ бажында кӧп улус јуулган: јурттыҥ эл-јоны, тӧрӧӧндӧри, кожо иштеген специалисттер. Кӧдӱриҥилӱ керекти Кӧзӱлдеги јурт јеезениҥ јааны З.М. Кызылова ачкан. Кӧзӱлдеги орто ӱредӱлӱ школдыҥ, библиотеканыҥ ишчилери јуулгандарды В.Д. Папитовтыҥ јӱрӱмиле, ижи-тожыла таныштырган.
Алдында ӧйдӧ Кӧзӱлдеги колхозтыҥ агрономы болгон П.Ч. Чулбашев кӧп јакшы сӧстӧр айткан. Оныҥ темдектегениле, В.Д. Папитов ишти тӧзӧӧринде озочыл технологияларды (јерди сугарары, рапсты силостооры) эҥ озо тузаланарына јаан ајару эткен.
В.Д. Папитовтыҥ иштеги јолы «Јаҥы јӱрӱм» колхозто бухгалтер-чотоботтыҥ ижинеҥ башталган. Оноҥ ол 1955-1958 јылдарда Кан-Оозында јурт Советтиҥ председатели болгон. Бу јурт Совет ол тушта кӧп јурттарды бириктирген: Кан-Оозы, Карасуу, Кӧзӱл, Кайсын, ол тоодо јаан јурттар Јабаган, Оро, Јабаган-Бажы ла ӧскӧлӧри де. Адамныҥ јӱрӱмде бутка турарына болушкан улузынаҥ адам керегинде кӧп јакшы сӧстӧр угарга келишкен. Ол тоодо М.П. Тарпаков, М.И. Тайтаков адам керегинде јылу эске алынгандар.
Оноҥ адам Омсктогы совет-партийный школдо ӱренген. Оны ӱредӱге партияныҥ Кан-Оозындагы райкомы ийген. Ол ӧйдӧ партияныҥ райкомыныҥ баштапкы качызы Ш.С. Ялатов болгон, адам бу кижи керегинде јаантайын јакшы айдатан.
1961 јылда Омсктогы совпартшколды јеҥӱлӱ божоткон кийнинде В.Д. Папитов партияныҥ Кан-Оозындагы райкомыныҥ инструкторы болуп иштеген. Бу ла јылда јерлештириниҥ КПСС-тыҥ райкомыныҥ бюрозына оны XXI партсъездтиҥ адыла адалган колхозтыҥ председателиниҥ ижине аткарзын деген кӧп катап баштануларыла В.Д. Папитов колхозтыҥ текши јуунында колхозтыҥ председателине тудулган. 1961 јылдыҥ ичинде ол ӱчинчи председатель болуп тудулган.
Бу колхозты «Јаҥы јӱрӱм», «Кызыл Кӧзӱл» ле «Бешјылдыкты тӧрт јылга» колхозторды бириктирип тӧзӧгӧн. Ого Карасуу, Кӧзӱл ле Кайсын јурттар кирген. Колхозтыҥ экономикалык айалгазы сӱреен коомой болгон. Ишти ээлем тудумдардаҥ баштаарга келишкен: кажаандар, мал-аштыҥ ла техниканыҥ дворлоры… Онойдо ок јонјӱрӱмдик объекттер: клубтар, школдор ло медпункттар, колхозтыҥ специалисттерине ле колхозчыларга кӧп квартиралар тудулган.
Колхоз В.Д. Папитовтыҥ башкарганыла, Горно- Алтайский автоном областьтыҥ озочыл ээлемдериниҥ бирӱзи боло берген. Ээлем КПСС-тыҥ обкомыныҥ ла облисполкомныҥ кӧчӱп јӱрер Кызыл Маанызыла јаҥыс катап эмес кайралдаткан. Колхоз мындый једимдерге В.Д. Папитовтыҥ башкарганыныҥ, мындый иштеҥкей колхозчылардыҥ чылаазыны јок ижиниҥ шылтузында јеткен: А.Я. Бакрасов, Б.Т. Шалдуров, А.Т. Тутушев, Д.Т. Тоедов (бу кижи соҥында Социалистический Иштиҥ Геройы болгон), Н.Е. Модоров, И.П. Модоров, Н.Е. Ютеев, Д.Б. Мурсуков, Ф.М. Яграшев, П.Н. Татуков, А.Б. Муйтуев, Т.Б. Папитов, М.Н. Яграшев, Г.С. Адабасов ло кӧп ӧскӧлӧри де.
Колхозтыҥ председатели Октябрьдыҥ Революциязыныҥ, Иштиҥ Кызыл Маанызыныҥ ордендериле, Башкаруныҥ кӧп медальдарыла кайралдаткан. В.Д. Папитов крестьяндар Б.Ч. Папитовтыҥ ла Ч.П. Папитованыҥ билезинде 1928 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Карасуу јуртында экинчи бала болуп чыккан. Бастыразы јети бала болгон.

Јаан карган адам Папит керегинде
Мениҥ карган адамныҥ адазы Чорбоков Папит. Карган энем Ч.П. Папитованыҥ, адамныҥ, Н.Б. Папитов таайымныҥ эске алынганыла, ол сӱреен ак-чек кижи болгон. Биле кӧп мал-ашту учун аргалу-чакту деп чотолгон. Ол јокту улуска болужып јӱрген. Биле коомой јадындуларга болужатан јаҥду болгон. Јаан карган адам ара сӧӧктӱлердиҥ јайзаҥы болгон, Себиниҥ боочызыныҥ эдегинде јайзаҥдардыҥ јуунында турушкан. Папиттиҥ адазы, Чорбок, којойым-садучы болгон, Монголдоҥ бери јӱрген.
Карган энемде 1856 јылдыҥ ачылып турар кыптарлу кайырчагы болгон. Ол барказы Е.П. Модоровада эмдиге бар. Карган энемниҥ айтканыла, оныҥ кайын адазында Каанныҥ грамотазы болгон. Оныҥ сӧстӧрин јаан карган адамныҥ турлузынаҥ ыраак јоктогы Чаҥкыр кырдаҥ чыккан солун табынты керелейт. Экинурдыҥ уулчагы 1996 јылда кайадаҥ агаш кайырчак тапкан. Ачып кӧрӧрдӧ, Чорбоков Папиттиҥ болгоны јарталган. Ол кайырчак П. Чорбоковтыҥ барказы Д.Т. Тоедовко табыштырылган.
Кайкамчылузы — кайырчакта П. Чорбоковтыҥ адына бичилген паспорт болгоны. Ондо темдектелгениле, ол орто сынду, бажында меҥдӱ болгон. Онойдо ок каан ӧйиниҥ чаазын салковойлоры јаткан. Бу кайырчакты меге Д.Т. Тоедовтыҥ ӱйи А.Ф. Тоедова кӧргӱскен. Акчаныҥ ол ӧйдӧги кемиле алза, Бийскте бир канча эки кат тура садып алар арга болгон.
Папит Чорбоковтыҥ кожо чыккандары канча болгонын мен билбезим. Јаан карган адамда беш бала (ӱч уул — Байлыс (Дайс), Тоед, Чулбай; эки кыс — Тузан, Тузаш) болгон. Чорбоков Папиттиҥ билези коллективизацияга јетире амыр јуртаган. 1929-1930 јылдарда ороондо коллективизация, ӧмӧлик ээлемдер (колхозтор) тӧзӧӧри башталган. Эмезе, тӱӱкиде айдылганыла, репрессиялардыҥ баштапкы толкузы башталган. Јаан карган адам айдаткан. Бастыра мал-ажы Кан-Оозы аймактыҥ тӧзӧлип турган колхозторына берилген. Бис оныҥ јӱрӱмде јолы кайда ӱзӱлгенин де билбезис. Јаан карган адамныҥ бастыра балдары ак-чек улус болуп чыдаган.
Јаан карган энем Тохтомысовтордыҥ билезинеҥ, кыпчак сӧӧктӱ болгон деп билерим. Мен Папиттиҥ кожо чыккандары керегинде билерге турум. Айса болзо, мениҥ бу бичигенимди газеттеҥ кычырган кем-кем Папиттиҥ кожо чыккан тӧрӧӧндӧрин билер болор бо? Сурум редакцияда болор.

Карган адам Байлыс (Дайс)
Ондо јети бала, мениҥ адам экинчи балазы болгон. Карган адам Байлыс иштеҥкей, кокырчы кижи болуптыр. Карган энемниҥ эске алынганыла, темдектезе, ӧлӧҥ эдеечилердиҥ бригадазында кӧрмӧс тӧ болуп, улусты чочыдатан.
Адамныҥ айтканыла, эл театрдыҥ актеры Женяныҥ базыды карган адазы Байлыстыйына тӱҥей. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, карган адамды 1942 јылдыҥ тулаан айында фронтко апарган. Ол Сибирьдиҥ стрелковый дивизиязында јуулашкан. 1942 јылдыҥ кӱчӱрген айында сурузы јок јылыйган.
Јаан балдары Кураан, Василий, Николай колхозто иштеген. Мениҥ адам Василий јажы јаан Ерчил Темеевле кожо иштеген. Кышкыда чанакту Бийск калага фронтко аш-курсак тарткан тушта ого 15 ле јаш болгон. Ол олорды бир катап бӧрӱлер сӱрӱшкенин куучындаган эди.
Јаандары: Кураан, Василий ле Николай Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ медалиле кайралдаткан. Трофим, Лида ла Лена беш јаштаҥ оогош болгон. Карган энем, Чага Павловна, «Јаҥы јӱрӱм» колхозто уйлар, койлор кабырган. Иштеҥкей бойы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда Јеҥӱниҥ медалиле кайралдаткан. 1948 јылда ол Горно-Алтайскта колхозчылардыҥ съездиниҥ делегады болгон. Кӧкчи, казанчы болгон, кандый ла алтай аш-курсакты белетеп билген.
Карган энем койдыҥ терезин илеп, тондор кӧктӧйтӧн. Оныҥ кӧктӧгӧн тонын мен база кийгем. Адамды Кан-Оозында јурт Советтиҥ председателиниҥ ижине кӧчӱрерде, мен баштапкы класска баргам. Ол тушта мен алтай тонду јӱреринеҥ уйалып туратам. Соок кышкыда мен килиҥ тонду школго баргам. Школго јетире узун эмес јол артарда, аймактыҥ газединиҥ туразыныҥ јанында мени јаан класстыҥ кызы јаба једишкен. Ол мениҥ колдорымды јылыда јыжып берген, экӱ школго јеткенис. Бир канча кӱннеҥ аймактыҥ газединде 10-чы класстыҥ ӱренчиги Нина Абраменконыҥ баштапкы класстыҥ соокко тоҥгон ӱренчигин «аргадаганы» керегинде бичимели јарлалган. Адам мени арбанган, кыжыла мен карган энемниҥ кӧктӧгӧн тере тонын кийгем. Эмди ондый тон болгон болзо! Ол тушта «чегедек» деп сӧсти билбейтендер. Энем карган энемле кожо тӧртинчи класста ӱренген меге Јаҥы јылга чегедек кӧктӧгӧн. Мен Чибичекте баштапкы јер алган эдим.
Карган энемди айландыра јӱрӱм кайнап туратан. Ол бойыныҥ балдарыла кожо Феликс, Сосой јеендерин, энези Чалчыкты, кожо чыккан Токушты кичееген. Карган энем кышка уча эдетен. Койдыҥ эдин ичи-кардыла кожо каарда тоҥурып койотон.

Эне, энейим
Василий Дайсович адамныҥ иженчилӱ болушчызы энем, Зоя Чийкыловна, болгон. Ол Экинур јурттыҥ тодош сӧӧктӱ кижизи. 1941 јылда ол Экинурдагы јетијылдык школдыҥ јети клазын божоткон. Бойыныҥ ӧйинде ӱредӱлӱ деп чотолгон. Литератураны јакшы билген (Пушкинниҥ ле Лермонтовтыҥ ӱлгерлерин эске айдатан), вальсты бијелеп билген. Биске «В ту степь» ле «Под еспань» деп вальстарды кӧргӱзетен. Олорды мен соҥында «Свадьба в Малиновке» фильмде кӧргӧм.
Јууныҥ ӧйинде энем Экинурда коммутатордо телефонистка болуп иштеген. Партияныҥ райкомыныҥ качызыныҥ ла райисполкомныҥ председателиниҥ ӧбӧкӧлӧрин ундыбай јӱрген. Кан-Оозында атту бандиттер тӱнде кыйгы-кышкыла јуртты ӧткӱре маҥтатканы угулатан. Јаан шырканыҥ кийнинде Јалаҥай јаар јанып брааткан медсестраны Келейдиҥ боочызында бандиттер адып салганын, шыркалу кысты абралу Кан-Оозындӧӧн апарганын кородоп эске алынатан. Ол кыстыҥ адын энем билбес болгон.
Энем ус кӧкчи, јакшы казанчы кижи болгон. Мен јашта энемниҥ Кан-Оозында туштаган јерлештерин айлыма ээчидип келетем. Экинур деп сӧсти угала, энем Экинурдаҥ деп, олорды айылга ээчидетем. Ада-энем мени арбанбайтан, сакыбаган айылчыларды кондырып алатан.
Мен эмди амыралтада. Бастыра јӱрӱмимде экономист болуп иштегем. Иштеги јолымды Кан-Оозы аймактыҥ јааныныҥ экономика аайынча ордынчызы болуп тӱгестим. Мениҥ кожо чыккандарым јакшы улус болуп ӧскӧн.
Јаан кыс, Василиса Васильевна, јурт ээлемниҥ Алтайдагы институдыныҥ экономикалык факультедин кызыл дипломду божоткон. Узак јылдарга аймактыҥ экономикалык службазын башкарган: аймактыҥ јуртээлемдик башкартузыныҥ баш экономисти, райисполкомныҥ председателиниҥ ордынчызы, план тургузар камыстыҥ председатели, аймактыҥ администрациязыныҥ акча-манат бӧлӱгиниҥ јааны. Амыралтага аймактыҥ јааныныҥ экономикалык сурактар аайынча ордынчызыныҥ ижинеҥ барган.
Анатолий Васильевич XXI партсъездтиҥ адыла адалган колхозтыҥ киномеханиги, строитель болгон, узак јылдарга школдыҥ директорыныҥ ээлем иш аайынча ордынчызы болгон. Вячеслав Васильевич Кан-Оозында орто ӱредӱлӱ школдо автоделоныҥ ӱредӱчизи, XXI партсъездтиҥ адыла адалган колхозто тискинчи болгон. Любовь Васильевна узак јылдарга аймактыҥ санитар службазын башкарган, республикада санслужбаныҥ аймактыҥ Кӱндӱлӱ доскозында портреди тургузылган сок јаҥыс специалисти. Кичӱ уул, Евгений Васильевич, республикан эл театрдыҥ нерелӱ актеры.
Учында энем јанынаҥ карган адам Чыйкыл Теркинле болгон учуралды бичип ийейин. Алтай калыктыҥ Россия каандыгына бойыныҥ кӱӱниле киргениниҥ 200 јылдыгы темдектелген 1956 јылда энем бойыныҥ адазы керегинде куучындаган. Јылы санаазына кирбей турган. Адазына 17 јаш болгон. Оны ла бир канча алтай эр улусты Кан-Оозында сууныҥ јанына адарга айдагандар. Улусты сыныла тургускан. Олорго јетире бир канча ла кижи артарда, бир кижи бойыныҥ уулына ла Чыйкылга айткан: «Бисти адып турганча, јӱгӱригер, айса тирӱ артараар». Чыйкыл кырдӧӧн јӱгӱрген, уулы суудӧӧн — оны адып ийген, Чыйкыл аргаданган. Орой кӱс турган, коркышту соок болгон, ол кырларла Усть-Кумирге јеткен. Оны адаручы орус кижи аргадап алган. Ол оны айлында артыргызып, јылу кийим берген. Бу учуралдыҥ кийнинде олор Чыйкылды 1936 јылда айдаарына јетире најылар болуп арткан. Кӧп јерлештер оныҥ орустарла најылажып турганын јаратпайтан. Энемниҥ айтканыла, карган адамда кызыл партизанныҥ медали болгон.

Василиса ТАЙПИНА (Папитова)
Фотојурукта: В.Д. Папитов уулы Женяла