Алтайдын Чолмоны

Болот Байрышевке – «Таҥ Чолмон» орден

02.03.2022

Ӧткӧн неделениҥ учында, кочкор айдыҥ 24-чи кӱнинде, П.В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ нерелӱ артисти, кожоҥчы, кайчы Болот Байрышевтиҥ 60 јажы толгонына учурлалган кӧдӱриҥилӱ туштажу ӧтти. Бу кӱн эҥирде театрдыҥ јаан залы албаты-јонло толо болды. Сӱӱген кожоҥчызын чыккан кӱниле, алтын јажыла уткыырга тергеебистиҥ бастыра толыктарынаҥ улус јуулган.

Јӱзӱн ӧҥдӱ чечегин, сыйларын тудунган улус туй ла 30 јылдаҥ ажыра ӧйгӧ алтай албатыныҥ, Туулу Алтайдыҥ, Алтай Республиканыҥ ады-чуузын телекей кемине чыгарып, оморкодулу ададып келген кожоҥчызыныҥ јайаандык эҥирине бийик кӱӱн-тапту јуулганын олордыҥ чырайынаҥ кӧрӧр арга болгон. Сӱӱнчилӱ, кӧдӱриҥилӱ айалга залга баштапкы ла кижи кирип келерде јайылганында алаҥзу јок. Кижилик, тоомјылу кылык-јаҥду Болот Трыковичти чыккан кӱниле уткыырга кӱӱнзегендердиҥ тоозы сӱрекей кӧп болгон ло бу улустыҥ кӱӱни эҥ бийик кӧдӱриҥиге бийлеткен.
Баштапкы уткуулду кожоҥдордыҥ кийнинеҥ бойыныҥ сӧзин Алтай Республиканыҥ башчызы Олег Хорохордин айткан: «Владимир Трыкович Байрышев – албатылык, бастырароссиялык, телекейлик кӧп тоолу кӧрӱлердиҥ јеҥӱчил-лауреады, кай кожоҥды кожоҥдоорыныҥ узы, маэстро-мэтр. Оныҥ јайалтазы ары јанынаҥ ла кӱчтӱ, сӱрекей элбек учушту. Баштапкы ла алтамынаҥ ала бӱгӱнги кӱнге јетире кожоҥчыныҥ кожоҥдоры, кӱӱзи, кай кожоҥы албатыныҥ јӱрегин бийлеп барган, оныҥ јайалтазы јылдаҥ јылга байып учкан. Болот Байрышевти ар-бӱткенниҥ тӧзӧп койгон баалу-чуулу јайалтазы, байлыгы деп адаза, јастыра болбос. Ол – ару ла баалу јайаандык алтын.

Кожоҥчыны республиканыҥ албатызы сӱрекей сӱӱйт ле тоойт. Оныҥ кожоҥдорын јаҥыс ла Россияда эмес, је анайда ок телекей ичинде де кӧп улус сӱрекей јакшы билер. Болот – телекейлик фестивальдардыҥ кӱндӱлӱ айылчызы. Эмди алтын јажы толгон ӧйдӧ Болот јӱрӱмдик база бир јаан ажуны алтап јат, бу ажу ого јаҥыс ла токынал, јайаандык ийде-кӱч, ичкери оноҥ бийик амадулар экелген. Айдарда, Болоттыҥ алдында эмди де кӧп эдетен иш туруп јат…».
Олег Леонидович бу кӱндӱлӱ сӧстӧрдиҥ кийнинеҥ Б.Т. Байрышевке Алтай Республиканыҥ эҥ ле бийик кайралын – «Таҥ Чолмон» орденди – табыштырды. Кожоҥчы учуры бийик мындый кайралла кайралдатканы тергеениҥ албатызына сакыбаган сӱӱнчи болды деп канайда темдектебес? Албатызыныҥ ла тӧрӧл республиказыныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген, тергее ле ороон кеминде јаан једимдерге јеткен улуска берилип турган кайрал бу кӱн бойыныҥ чындык ээзин тапты деп, оморкоп айдар аргабыс бар. Тергеениҥ башчызы кожоҥчыга бек су-кадык, тӱгенбес сӱӱш, чындык нӧкӧрлӧр, јаҥы ажулар ла једимдер кӱӱнзеди.
Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Артур Кохоев Болот Байрышевти уткуп, бистиҥ республикада, ыраак ла јуук тергеелерде кожоҥчыныҥ ады-чуузы сӱрекей јарлу болгонын темдектеген.
«Болот Трыкович 100-теҥ ажыра калаларда кожоҥдогон. Республиканыҥ культуразыныҥ ӧзӱмине бу кижиниҥ камааны, энчизине берген ижи ле ийде-кӱчи недеҥ де баалу. Ол бастыра јӱрӱмин культурага берип койгон. Кожоҥдордыҥ кӱӱзин ле сӧстӧрин бойы бичигени кожоҥчыныҥ тоомјы-бескезин оноҥ тыҥ кӧдӱрип ле бааладып јат. Јайалталу кижи бастыра јанынаҥ јайалталу болор деп айдыжып турганы чын» — деп, Артур Павлович аҥылап айткан. «Акабыс, канча онјылдыктардыҥ туркунына тӧрӧл Алтайыгар ла албатыгар учун иштедигер, эткен јайаандык ижигер учун јаан быйаныс» — деп айдып, спикер кожоҥчыга Алтай Республиканыҥ парламенттиниҥ юбилейлик медалин табыштырды.
Онойдо ок уткуулду сӧстӧрин тергеениҥ башчызыныҥ советниги, республикада ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча комитеттиҥ јааны, АР-дыҥ албаты бичиичизи, Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Иван Белеков, Россия Федерациязыныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Владимир Кончев, Кош-Агаш аймактыҥ депутаттарыныҥ Совединиҥ председатели Санаш Дидунов, Улаган аймактыҥ јааны Владимир Челчушев, Оҥдой аймактыҥ јааны Эдуард Текенов, Шабалин аймактыҥ јааны Эрчим Сарбашев айттылар. Алтай јаҥла байлу курларды Б.Т. Байрышевке курчап, сыйларын табыштырган. Олор кожоҥчыны алкап, јайаандык ижи, кожоҥдоры учун быйан айдып, келер јолында јаҥы ачылталар, јаҥы бийик ажулар кӱӱнзедилер.
Тӧрӧл Кан-Оозы аймагыныҥ јааны Рустам Кокушев база уткуган. «Кан-Чарастыҥ уулы јаҥыс ла тергее, ороон ичинде эмес, је анайда ок гран да ары јаныныҥ 37 ороонын эбирип, Туулу Алтайдыҥ ла алтай албатызыныҥ адын бийик кӧдӱргени јаан учурлу» — деп, ол айткан. Кожоҥчыныҥ юбилейлик јаан туштажузы быјылгы јайда тӧрӧл Кан-Оозы аймагында, Кырлык јуртында, база ӧткӱрилери керегинде Рустам Кокушев јетирди. Уткуулду сӧзин Кырлык јурттыҥ јиит башкараачызы Аткыр Малташев база айтты.
Кажы ла уткуулдыҥ кийнинеҥ кожоҥ јаҥыланган. Аймактардаҥ келген кожоҥчылар Јергелей Маташева, Марина Саксаева, Алия, Элес Тадыкин, Роман Саланханов, Алексей Енчинов, Эмиль Толкочеков, Марина Вялкова кожоҥдорын сыйлаган. Болот Трыковичтиҥ бӱгӱнги кӱнде кожо иштеп турган «Тюрк-Кабай» этно-ӧмӧлигиниҥ кожоҥчылары Вадим Деев ле Айдар Унатов юбилярла кожо кожоҥдорын сыйлады. Гитарала ойногон ло кожоҥдогон Мерген Тадыров, саксофонло ойногон Алексей Енчинов бойыныҥ ойногон кӱӱлериле улусты кайкатты. Кожоҥдогон кажы ла кожоҥчыны алза, оныҥ јӱрӱминде Болот Байрышев кандый да камаанын јетиргени, кандый да јайаандык ишти кожо апарганы керегинде јетирӱлер база угулган. Байла, маэстроныҥ кылык-јаҥы, кижилик кӱӱни мында калганчы јерде эмес. Болот Трыкович ачык-јарык, улуска кӱндӱзек кӱӱн-санаалу, бийиркерин билбес болгоныныҥ шылтузы ол болбой. Ол керегинде сӧстӧр сценадаҥ кӧп угулган.
Кожоҥчыны ла залда јуулган улусты «Алтам» ансамбльдыҥ бијечилери база уткудылар. Јаан экраннаҥ Туулу Алтайдыҥ байлу-јараш туулары, телкемдери, кожоҥчы-кайчыныҥ јӱрӱмдик јолына учурлалган фотојуруктары элестелип кӧргӱзилип турды. Јайаандык иштӱ јерлежин, канча јылдарга улай кожоҥыла јӱректер сӱӱндирген уулын уткуурга келген улустыҥ изӱ колчабыжузы эҥирдиҥ учына јетире бир де токтободы.
Сценадаҥ уткуулын јетире айдып болбогон улуска театрдыҥ фойезинде уткуулдарын айдарга ӧй берилген. «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлиги бу ӧйдӧ курын курчап, сыйын база табыштырган. Чындап, фойеде кожоҥчыныҥ јайаандык ижине учурлалган кӧрӱ-выставка јазалган болгон. Мында фотојуруктар, јетирӱлик материалдар тургузылган. Јуулган улус Болот Байрышевтиҥ ижиниҥ, иштӱ јолыныҥ тӱӱкилик ӱзӱктериле таныжар аргалу болды.
Юбилейлик эҥирдиҥ экинчи бӧлӱги деп, кожоҥчыныҥ бу алтын јажын уткуганына учурлалган чайлаш керегинде база айдар керек. «Трюфель» деп адалган кафе-ресторанда ӧткӧн туштажуны јайаандык эҥирдиҥ улалганы деп айдарга јараар. Бу бӧлӱкте уткуулду сӧстӧрин аксакал-кайчы Ногон Сергеевич Шумаров, Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Анна Балина, Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Эжер Ялбаков, культураныҥ министри Ольга Антарадонова, «Алтам» ансамбльдыҥ јааны Айана Шинжина, тергеениҥ эл театрыныҥ художественный башкараачызы Эмма Иришева, Алтай ла Тыва республикалардыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Амаду Мамадаков, республиканыҥ Олимпий совединиҥ јааны Александр Телесов, ӱлгерчи Нина Унукова, журналист Эргиш Шумаров, спортчылардыҥ адынаҥ тазыктыраачылар Олег Шатин, Альберт Толкочеков, Амат Шилыков, Виктор Бахрамаев, јерлештери, тӧрӧӧн-тууганы айдып, ого бектеҥ бек су-кадык, оноҥ бийик ажулар, Алтайынаҥ курчу, бийик кӱӱн-тап кӱӱнзедилер.
Јуулган улуска кожоҥдорын кожоҥчылар Олег Ядрушкин, Марина Саксаева, Русланбек Шагаев, Айдар Чурупов, Элес Тадыкин кожоҥдоды. Јараш кӱӱзин гитарала ойноочы Мерген Тадыров, саксофонист Алексей Енчинов сыйлады.
Адакыда, алтын јажы толгон, ады-чуузы телекейди эбирген јарлу ла сӱӱген кожоҥчыбыс, алтай албатыныҥ тоомјылу ла јайалталу уулы Болот Байрышев оны уткуурга келген бастыра албатыга јаан быйанын айдып, јараш кайын, сӱрлӱ кожоҥдорын сыйлады. Австрияда, Анкарада, Римде, Ослодо, Амстердамда, Краковто, Цюрихте, Сеулда, Стамбулда, Меранодо, Риду-Ридуда, Алма-Атада, Хакасияда, Ханты-Мансийскте ле оноҥ до ӧскӧ ороондордо ло тергеелерде ӧткӧн бийик кемдӱ фольклорлык ла фолк-джазовый фестивальдарда алтын кайралдар алган јерлежис, Г.И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреады, кожоҥчы Болот Байрышев «…бастыра јеҥӱлердиҥ эҥ артыгы – тӧрӧл албатымныҥ тоомјызы ла кӱӱни, бастыра телекейдиҥ ичинде эҥ ле кару ла баалу јерим – тӧрӧл Алтайым» деп айтканы сӱрекей јаан учурлу деп сананып јадым…

Айгуль МАЙМАНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы