Алтайдын Чолмоны

«Кӧгӱс байлыгым – ӱренчиктериме сый»

02.03.2022

Ӧткӧн, тургуза, келер ӧй бой-бойыла бек колбуда, тӱӱкилик јол болуп јат. Ӱредӱчи – ол тӱӱкилик чындыкты ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге чике кӧргӱзип, ылгап, олорды агаруныҥ јолыла јакшынак санаалу, билгири тереҥ улус эдип таскадып, јаркынду ӧзӱмге ичкери апаратан кижи.

«Мен бойымныҥ јӱрӱмимди бӱгӱнги кӱнде база ӧткӧн, тургуза, келер ӧйлӧ кемјип кӧрӧдим. Бала тужым, јиит ле эр кемине јет-кен тужым, кажы ла ӧй – ол мениҥ сӱӱнчим, кунукчылым, једимдерим, јастыраларым, ырызым ла табынтыларым. Кажы ла кижиге кемге де тӱҥей эмес куулгазын, кулја салым берилет. Мениҥ салымымныҥ кулјазы – јӱзӱн-башка ӧҥдӱ, башка-башка бӱдӱмдӱ, алдынаҥ аҥылу. Јаш тужымнаҥ ала кӧргӧним – ол ӱредӱчи кижиниҥ ижи: энем, ака-јеҥелерим, эјелерим, сыйын-карындаштарым. Энемди ӧткӧнип, кызыл карандашты колго алып, тетрадь шиҥдеп отуратам, сыйын-карындаштарымды айландыра чогып, ӱредӱчи болуп ойнойтом… Јаандарымнаҥ тем албас аргам јок болгон, оныҥ да учун бӱгӱнги кӱнде мен – Ӱредӱчи!» – деп, бойы керегинде алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи А.В. Самтакова айдат.
Айна Вячеславовна Кош-Агаш аймактагы Телеҥит-Сортогой јурттыҥ школында баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеп јат. Ӱредӱликте иштеп келгенинеҥ ала одус јылга јууктай берди. Бу ӧйдиҥ туркунына ол кӧп тоолу методикалык иштер бӱдӱрген, кӧп ӱренчиктерди јӱрӱмниҥ јаан јолына чыгарган. Ол јаантайын бедирениште, маргаандардыҥ, кӧрӱ-конкурстардыҥ, конференциялардыҥ јаантайынгы эрчимдӱ туружаачызы.
А.В. Самтакованыҥ ӱренчиктери олимпиадаларда, маргаандарда база јаантайын турушкылап, јеҥӱлӱ јерлер аладылар. Ӱренчиктердиҥ јайаан иштери республикан ла аймактыҥ газеттеринде, Интернетте јарлалат. Бӱгӱнги кӱнде школдорго ло ӧскӧ дӧ ӱредӱлик заведениелерге ороонныҥ ајарузы тыҥып, некелтелери бийиктеген. Ӱредӱчи некелтелердеҥ артпаска, ӧйлӧ теҥ-тай барарга чырмайат. Айна Вячеславовна бойыныҥ билгирлерин башка-башка эп-аргалар ажыра байыдып иштейт: ИПКРО-догы ӱредӱлерде, онлайн аайыла кӧрӱ-конкурстарда туружары, Интернет ажыра јӱзӱн-башка јетирӱлер јууры, газет-журналдар, электрон бичиктер кычырып тузаланары.
«Бу ла јууктарда мен не де керексинбей, ойноп, јыргап јӱрген ошкош эдим?… Ӧйдиҥ ӧдӱжи кандый тӱрген! Бӱгӱн мен баштамы класстардыҥ ченемели јаан, бийик ӱредӱлӱ ле категориялу ӱредӱчизи. Је кандый да билгирим тереҥ, ижим јакшы деп билзем, кажы ла јаҥы келген јаш ӱйени кӧрӱп, «Куда-ай, быларды канайып ӱредип аларым?!» деп санааркап, јалтанып турадым. Не дезе, бу сонуркап ла чочып калган кӧстӧрлӱ, айландыра курчаган телекейди болгой, бой-бойын да оҥду билбес кичине-ек балдарга, тереҥ билгир берериле коштой, јӱрӱм ол јаҥыс ла ойын-каткы эмес деп чындык јетирери, тӱс јолло башкарып апарары сӱреен каруулу иш. Мен, совет ӧйинде таскаду алган кижи, бӱгӱнги кӱнде ӱредӱликте ӧдӱп јаткан јаҥыртуларды тузаланып тура, ол ок ӧйдӧ најылык ла нӧкӧрлӧш баштапкы јерде болгонын ундыбай, ого бек тайанадым. Оныҥ учун баштапкы ла кӱннеҥ ала балдарды бой-бойыла јуукташтырып, таныштырып, нӧкӧрлӧр ортодо најылык, болуш болор керек деп таскададым. Бир класстыҥ балдары «бис – беш сабардый, бир јудуруктый нӧкӧр-најы улус» деп, бой-бойына болужып, адаанын алып, ајарыҥкай, килеҥкей ле каруулу болорын јакшы оҥдоп алза, ӱредӱчи ижим белен кӧндӱгер ле једимдӱ болор. Педагогикалык јайалтам – ол кӧп јылдарга иштеп келген ижим, бойымла ӱзӱги јок иштегеним ле кожо иштеп турган ӱредӱчилерле ӱлешкен ченемелдерис» – деп, Айна Вячеславовна куучындайт.
А.В. Самтакова керегинде текши айдар болзо, ол Горно-Алтайсктагы ӱредӱчилер белетеер училищени, оноҥ ГАГУ-ныҥ филология факультедин ӱренип тӱгескен. Эш-барааны Аржан Владимировичле кожо айыл-јурт тӧзӧп, тӧрт бала азырап-чыдаткандар. Айна Вячеславовнаныҥ энези Наталья Байзыновна база баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп јажына иштеген кижи. Ак чечектӱ алтайга јӱре де берген болзо, оныҥ јолын эмди кызы улалтат.
Адазы Вячеслав Григорьевич Катучинов бу ла Телеҥит-Сортогой јуртта, тӧрӧл колхозында тискинчи болуп иштеген, тургуза ӧйдӧ амыралтада. Билезинде А.В. Самтакова балдардыҥ эҥ јааны болуп ӧскӧн. Айдарда, оогош карындаш-сыйындарын кичееп, ӱредип јӱргени оныҥ јӱрӱмдик јолы болуп барган деп айтса, байла, јастыра болбос.
«Ӱредип турган балдарым – јӱзӱн ӧҥдӱ чечектер. Чечектерге ајару, јылу, ару кӱӱн, јалакай ла сӱӱш керек. Балдарыс чалдыгып калбазын деп, ада-энелерле кожо эркебис-ти сыйлап, ӧмӧ-јӧмӧ иштейдис. Ада-энелерле, балдарла кожо кӧп тоолу сӱӱнчилӱ, оморкодулу ла кайкамчылу керек-јарактар бӱдӱредис. Ол тоодо спорттыҥ маргаандары, ар-бӱткенде амыраш, јорукташ, класста ла класста эмес ачык ойындар, солун уроктор ло оноҥ до ӧскӧзи. Бу ончо иштерде балдар јилбиркеп, акту кӱӱнинеҥ туружат» – деп, Айна Вячеславовна айдат.
Ӱредӱчи кижиниҥ једими – ол јаантайынгы бедирениш, аҥылу уроктор. Айна Вячеславовна ӧткӧн јылдыҥ учында тӧрӧл тилдиҥ ӱредӱчилериниҥ текшироссиялык мастер-клазында эрчимдӱ туружып, бойыныҥ ченемелин бийик кеминде кӧргӱскен эди. Бу кӧрӱ-конкурста текши тооло 300 ӱредӱчи туружып, 40 ӱредӱчи кӧрӱ-конкурстыҥ финалына чыккан. Кӧп тоолу туружаачылардыҥ ортозынаҥ А.В. Самтакова јеҥӱлӱ ӱчинчи јер алганы оморкодулу.
«Мениҥ јӱрӱмим – ол јаантайынгы методикалык бедирениш. Кажы ла ӱренчикле таҥынаҥ иштеп, бастыра јанынаҥ јайалталу, Тӧрӧлине, калыгына тузазын јетирерге амадаар кӱӱн-санаалу кижи таскадары мениҥ ӱредӱлик ижимниҥ тӧс амадузы. Ончо урокторым балдарла кожо ӧмӧ-јӧмӧ иштеер ууламјылу ӧдӧт. Курч суракту ла ичкери ӧзӱмдӱ ӱредӱниҥ эп-аргаларын ижимде эрчимдӱ тузаланып, алтай тилле, литературалык кычырышла тесттер, чӱмделге јакылталар, билгир шиҥдеер ченелте иштер, карточкалар тургузадым. Оныҥ уч-турултазы – баштамы класстарга «Изложениелердиҥ јуунтызы», «Алтай тил 1 класска» ӱренер бичик ле «Ӱредӱчиге болушту методикалык јуунты», статьялар, ачык уроктор ло класста эмес иштер. Салымымныҥ кулјазына салынган јайалтам – ол мениҥ сӱӱген ижим јинји болуп тизилип улалганы. Бӱгӱнги кӱнде ӱреткен балдарымныҥ кӱлӱмјизи – салымымныҥ кулјазына база бир кулјаныҥ кебери болуп кирет. Мениҥ једимим – ол ӱреткен ӱренчиктеримниҥ, ада-энелердиҥ, ӱредӱчи ишмекчи-нӧкӧрлӧримниҥ јӧмӧлтӧ-болужы. Оныҥ учун мен ончо улуска быйанду јӱредим. Кудайдаҥ берилген јӱрӱм – меге сый, кӧгӱс байлыгым – ӱренчиктериме сый» – деп, Айна Вячеславовна куучынын тӱгести.

Хамида ТАДИНА