Алтайдын Чолмоны

Кай болзо, Алтай турар…

02.03.2022

Бӱгӱнги кӱнде кай чӧрчӧк айдар јайаан јайалталу кайчылар, кайлаачылар керегинде сурак јаҥыс та алтайларда эмес, је онойдо ок карындаш калыктарда курч тура берген. Эл-јонныҥ да, билимчилердиҥ де ал санаазын кӱйбӱредип турган сурактар ол: тургуза ӧйдӧ чын кайчылар бар ба? Кай чӧрчӧк кайлап турган јииттерди кайчылар деп адаар ба, јок по? Кайлаачы (исполнитель горлового пения) кем ол ло о.ӧ. бу сурактардыҥ каруузын билерге, алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ кумран чактардаҥ ала эмдиги ӧйгӧ јетире ӧскӧн тӱӱкизинеҥ баштаар керек.

Айдарда, кай чӧрчӧктӧр – ол баатырлар керегинде ат-нерелӱ кайлап айдатан чӧрчӧктӧр. Олор – озо-озо чактардаҥ ала ада-ӧбӧкӧлӧрис ӱйедеҥ ӱйеге тӧкпӧй-чачпай чебер берижип, эмдиги ӱйеге јетирип берген эрјине байлыгыс. Кай чӧрчӧктӧр – эл-јонныҥ тӱӱкизин ле кӧрӱм-санаазын кееркедим бӱдӱм-кебер ажыра jаркынду кӧргӱзип турган Јайаанныҥ эҥ jебрен кереестери. Алтай калык бойыныҥ ады-jолын, этностык кӧдӱримјизин (культуразын), тилин, кӧгӱс кӧрӱмин, чӱм-јаҥдарын ла jаҥжыгуларын чеберлеп алган эҥ учурлу тӱӱкилик-культуралык тӧзӧгӧлӧрдиҥ бирӱзи кай чӧрчӧктӧр болуп jат деп айтсабыс, кӧпчидиш болбос. Оныҥ учун, анчада ла эмдиги ӧйдӧ, биске кай чӧрчӧктӧристиҥ эл-јоныстыҥ тургуза да, келер де ӧйдӧ ӧзӱминде, салымында јаан учуры барын оҥдоп јӱрер керек.
ХХ чактыҥ экинчи јарымында алтай ат-нерелӱ кай чӧрчӧктиҥ кубулып ӧскӧнин С.С. Суразаков шиҥдеп, бичип салган. Ол ӧйдӧ телекейлик эпосоведениеде jаан тартышту текши сурак – кай чӧрчӧк кажы чакта, кандый айалгада, канайып чÿмделип башталганы керегинде турган. Бу сурак аайынча кöп jарлу билимчилер бойлорыныҥ шÿÿлтелерин айткан. Jе бу сурак кöп сабазында текши теоретикалык јанынаҥ тургузылып, кажы ла албатыныҥ кай чӧрчӧктӧри аҥылу болгоны ла башка-башка тӱӱкилик öйлöрдö лö башка-башка айалгаларда чÿмделгени аjаруга ас алынган.
Бир канча билимчилер алтай ат-нерелӱ кай чӧрчӧктӧ сыраҥай jебрен öйлöрдöҥ арткан-калган элементтер бар да болзо, jе ол кöп лö сабазында учына jетире XV-XVIII чактарда чÿмделип тöзöлгöн деп айткандар. Керек дезе олордыҥ шÿÿлтезиле, алтай кай чӧрчӧкти тегин албаты эмес, феодал аристократия чÿмдеген, ончо феодалдар бойлорыныҥ амадуларын чыгара айткан, феодалдар чÿмдеген кай чӧрчӧк учында албатыга кöчкöн. Бу мындый айалганы кӧрӱп, алтай кай чӧрчӧк јанынаҥ ӧрӧ айдылган ла оноҥ до ӧскӧ кӧп алаҥзышту, блааш-тартышту сурактар болбос эдип, Сазон Саймович «Этапы развития алтайского героического эпоса» деп бойыныҥ аҥылу билим ижинде чокум јартап салган. Автор алтай кай чӧрчӧктӧр аайынча ончо jуулган материалдарды шиҥдеп, мындый тöс шÿÿлте эдет. Алтай кай чӧрчӧктӧр алдынаҥ аҥылу жанр болуп сыраҥай jебрен чактарда, первобытнообщинный строй тужында чÿмделип башталган. Чикезинче айткажын, кай чӧрчӧк патриархально-родовой строй тöзöлип, кöндÿге берген тужындагы эл-јонныҥ ат-нерезин кöргÿзер жанр болуп табылган. Оныҥ соҥында кай чӧрчӧк эл-jондордыҥ тӱӱкилик öзÿмиле чике колбулу болуп, бойыныҥ оноҥ ары кöндÿккенинде бир канча тӱӱкилик ӧйлик-этаптар öткöн. Бу ӧзӱм јолында jаҥжыккан сюжеттер, сÿр-кеберлер, поэтический эп-аргалар кажы ла келген јаҥы öйлöрдö артып та тургажын, jе кажы ла ӱйе ӧйликте jаҥыдаҥ ол ӧйдиҥ аҥылуларын кӧргӱскен эпический чӱмдемелдер јаҥыдаҥ чÿмделген. Мындый ÿзÿлбеген кӧнӱ ӧзӱм первобытнообщинный строй тужынаҥ ала XVII-XVIII чактарга jетире болгон.
С.С. Суразаков алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ jебрен öйлöрдöҥ бери тӱӱкилик кöндÿккениниҥ ÿйе öйлöрин темдектеп, ÿч jаан ӱйе ӧйликке бöлӱген: 1. Патриархально-родовой строй тужындагы кай чӧрчӧк; 2. Эрте (ранне)-феодальный колбулар тужындагы кай чӧрчӧк. 3. Феодализм тужындагы кай чӧрчӧк. Бу ÿч ӱйе ӧйликтеги алтай ат-нерелӱ кай чӧрчӧк бойыныҥ учурыла да, поэтикалык кебериле де бир канча аҥыланып jат.
Jебрен öйлöрдöҥ чÿмделип башталганынаҥ ала кай чӧрчӧк, öскö жанрларга кöрö, алдынаҥ геройлу боло берген. Оныҥ ады-јолы – озо баштап мерген, оноҥ – эр, алып, кÿлÿк, баатыр. Кай чӧрчӧктӧрди геройлоры минер адыла табышканда, геройлор боло берет, оноҥ озо мерген, алып, баатыр деп адалбайт. Мынаҥ кöргöндö, ат кай чӧрчӧктӧ сÿреен jаан учурлу. Мынаҥ кӧргӧнисте jебрен эр улус кийик аттарды тудуп, ÿредип алып, ат минер боло бергенинеҥ ала олор керегинде кай чӧрчӧк чÿмделип башталган.
Патриархально-родовой строй тужындагы эпостыҥ тематиказын кӧрзӧбис – ол 1) јеткер тындуларла (јелбеген, Кер-Јутпа, Кер-Јылан, Узун-Калап ла о.ӧ.) тартышканы керегинде кай чöрчöктöр; 2) «алтыгы ороонло» тартышканы керегинде кай чöрчöктöр (jес тумчукту Шимилтей, Шулмус, Эрлик ле оныҥ болушчылары); 3) баатырлар эш-бараан алганы керегинде (бу тема патриархально-родовой строй тужында экзогамный колбулар тöзöлöрдö башталган. Экзогамия бир сööктиҥ бойдоҥ уулдарын öскö сööктöҥ эш табарына jаҥдаткан. Jе сööктöр öштöжип турган öйлöрдö эш табары jииттерге сÿреен кÿч болгон. Олорго ыраак jоруктаар, öскö улус ортодо jÿрер, кыс учун тартыжар керек болгон. Jадын-jÿрÿмде мындый айалга башталган тужында кай чӧрчӧктӧ баатырлар эш табары ла алары керегинде героический тема кöдÿрилгени jарт); 4) биле ле сööк ичинде колбулар ла тартыжулар керегинде кай чöрчöктöр. Темдектезе, герой jылыйган ÿйин ле балазын бедирейт. («Кан-Алтын» – Н. Черноева), кичÿ карындажы аказына öштÿ табарарда болужат («Катан-Кöкшин ле Катан-Мерген» – Н. Ялатов), таайы jеенине кижи алып берет («Кан-Сару» – Д. Яманчиков), таай ла jеен öмöлöжип, öштÿлерле тартыжат («Кöк-Моҥус» – М. Куртов), оноҥ до öскӧлöри. Эҥ ле таркаган тема – уулы тöрööндöри учун öч алары («Маадай-Кара» – А. Калкин). Анайда ок кай чӧрчӧктӧ биле ичинде тартыжулар керегинде айдылат: öбöгöни ле эмегени, агазы ла сыйны, адазы ла уулдары, акалары ла карындаштары ортодо. Патриархальный эл-јон тöзöлöр тужында чÿмделген кай чӧрчӧктӧ биледе ле сööктö эр кижи башкараачы, ÿй кижи оны угар, jакылталарын бÿдÿрер учурлу деп ÿредет. Эр кижиниҥ тургускан патриархальный jаҥдарын бускан ÿй кижи билени jеткерге сугат, тÿбекке тÿжÿрет деп айдылат. Бу тема кöп кай чöрчöктöрдö бар. Олордыҥ эҥ артыгы – «Алтай-Буучай»; 5) табаручыларла тартышканы керегинде jебрен кай чöрчöктöрдö база ок баатырлардыҥ jÿрÿминде болгон кандый бир учурал керегинде айдылат: амыр-энчÿ jаткан баатырдыҥ jуртына ол ÿйде jок тужында öштÿ табару эдип кирет, баатыр оны jеҥет. Jебрен кай чöрчöктöрдö öштÿниҥ табарузы кöп сабазында эки башка амадулу: бирÿзи – баатырдыҥ ÿйин блаап апарары, экинчизи – малын айдаары ла улузын апарып кулданары. Онызыла коштой кай чӧрчӧктӧ тайга эмезе одорлу jер блаажып, баатырлар тартышканы керегинде база айдылат. Бир канча кай чöрчöктöрдö баатырлар jоруктап jÿрÿп, öштÿге табарткан каргандарга, кÿчи jетпегендерге болужат, кулдандырган, кыйнаткан улусты jайымдайт.
Эрте (ранне)-феодал јондык колбулар тужындагы кай чӧрчӧкти кӧрзӧбис, ол кӧп јанынаҥ јебрен эпосло тудуш. Родовой строй тужында чÿмделген јебрен кай чӧрчӧктӧр соҥ öйлöрдö jоголбой, улай ла айдылып, бир канча кубулган. Jе онызыла коштой кийниндеги тӱӱкилик ӱйе ӧйликтерде jаҥы кай чӧрчӧк чÿмделбеген деп айдарга jарабас. Бистиҥ öйгö jеткен алтай эпосты кӧргӧнисте, бир канча кай чӧрчöктöр Алтайда jаткан тÿрк эл-jондор ортодо эрте (ранне)-феодал колбулар башталарда чÿмделгени билдирет. Бу иш билимде «Алтайдыҥ jебрен тÿрктери» деп адалып турган элдерде öткöни jарлу. Олор кыдат летописьтерде ле орхон таш бичиктерде V-VI чактардаҥ бери адалат: телеҥеттер (кыдат документтерде: ди-ли, чи-лэ, долань, доланьгэ), тубалар (ондо ок: дубо), тöлöс (орхон бичиктерде: тöлис), тиргештер (ол ок бичиктерде: тÿргис). Н.А. Баскаковтыҥ шÿÿлтезиле болгожын, эмдиги тодош ло тогус сööктöр орхон бичиктерде адалган тардуштардаҥ ла тогус-огузтардаҥ таркаган.
Бу ӱйе ӧйликте чӱмделген кай чӧрчӧктӧргӧ Н. Улагашевтиҥ «Эр-Самыр», А.Б. Чунжековтыҥ «Кан-Капчыкай», А. Калкинниҥ «Маадай-Кара» ла оноҥ до ӧскӧлӧри келижет. Бу кай чӧрчӧктӧрди шиҥдеп кӧрзӧ, бир jанынаҥ, ондо архаический эпостоҥ арткан-калганы кöп болгоны иле јарталат, экинчи jанынаҥ, ӧрӧ айдылган кай чӧрчӧктӧр ранне (эрте)-феодал öйлöрдö чÿмделген jаҥы эпикалык чӱмдемелдер болгоны jакшы билдирет. Бу ӧйдиҥ кай чӧрчӧктӧринде каандар ортодо тартыжу баштапкы јерге чыгып келет. Мында каандар ла баатырларды база ылгаштырар керек. Каандар ат-нерелӱ керектер бӱдӱрип, јонын корып та турган болзо, олор баатырлардаҥ башка. Темдектезе, «Кара-Кӱреҥ атту Кан-Кӱлер» деп кай чӧрчӧктӧ каан уур шыркалу јадарда, оныҥ Сокор-Кара деп баатырыныҥ уулы ӧштӱзин јеҥип, бойыныҥ адына миндиреле, айлына јетирерге сананган, је баатыр уулдыҥ ады: «Мен баатыр кижидиҥ ады, мени каан кижи минбейтен» – деп айтканы бар.
Патриархально-феодальный öйлöрдö чÿмделген кай чӧрчӧк. Моҥолдордыҥ 1240 jылда бичилген «Моҥол албаты керегинде кереес кеп куучын» («Сокровенное сказание о монгольском народе») деген jарлу памятнигинде 1204 jылда Чингис-хан Тÿштÿк Алтайдагы наймандарды (Тайан-каанды) оодо соголо, Туулу Алтайга киргени керегинде айдылат. 1206 jылда Чингис-хан бойыныҥ jуук болушчызын Хорчи деп атту нойонды «тоелес» ле «теленгут» элдердиҥ башкараачызы эдип тургузып койгон.
Бичикте Чингис-ханныҥ «тоелестерге» ле «теленгуттарга», ончо «ойраттарга» чылап ок, берген jакылтазы айдылат: «Хорчиниҥ jöби jогынаҥ ойраттар ары-бери кöчкÿндебезин». Алтай элдер тÿймеендеп, Хорчинди орого отургузып койордо, 1207 jылда Чингистиҥ jаан уулы Джучи катап ла Алтайга табарып, «тоелес» ле «тубас» (туба) элдерди бактырып алган, Хорчиниҥ ордына бу элдерди бойы бийлеп баштаган. Тӱӱкилик билимде Алтай элдер 1207 jылдаҥ ала «Джучиниҥ улузы» деп адалат. Анайып алтай элдер бу öйлöрдöҥ ала эки jÿс jылдаҥ ажыра моҥол каандардыҥ «албатызы» (албан тöлöйтöн калыгы) боло берген. XV чактаҥ ала алтай тÿрктер Ойрот (эмезе Джунгария) государствого (кÿнбадыш моҥолдордыҥ государствозына) багып, оныҥ каандарыныҥ «албатызы» болгон.
Анайып, XVIII чактыҥ экинчи јарымында алтайлар Россияга бойыныҥ кÿÿниле кожулар öйгö jетире Алтайдагы тÿрктер беш jÿс бежен jылдыҥ туркунына моҥол ло ойрат (джунгар) феодальный государствоныҥ ичинде оныҥ «албатызы» болуп jуртаган. Шак бу ӧйлӧрдӧ Тöс Азияныҥ феодалдары ла jербойындагы феодалдар алтай албатыны канча чактардыҥ туркунына базынчыктап, тоноп, кулданганы кай чӧрчӧктӧрдӧ иле кӧргӱзилген.
Феодализм кöндÿгип турарда, феодальный аристократия jонды базынчыктай берерде, кай чӧрчӧктӧрдӧ социальный мотивтер тыҥый берген. Бу мотивтер бай ла jоктулар удурлажып тартышканы керегинде. Эл-jондордыҥ азыйдагы башкараачылары – каандар албатыныҥ кÿчин jип, тоноп, базынчыктап турар феодалдар боло бергени jарталарда, бу ӱйе öйликте «каан» деп адалган улус кай чӧрчӧктиҥ тöс геройлоры болбой барган, оныҥ ордына öскö геройлор тура берген. Бу ӱйе ӧйликте чӱмделген кай чӧрчӧктӧр деп «Козын-Эркеш», «Кӧзӱйке», «Ӧскӱс-Уул», «Кӧгӱтей», «Алтын-Туујы» ла оноҥ до ӧскӧлӧрин темдектеер керек.
Мынаҥ кӧргӧнисте алтай кай чӧрчӧктӧр јебренин јылыйтпай, кажы ла ӱйе ӧйликтиҥ аҥылузын кожуп, јаҥыдаҥ чӱмделип, јаранып, кӧптӧп, јебрен чактардаҥ ала бистиҥ ӧйгӧ јетире ӱзӱлбей, ӱйедеҥ ӱйеге келгени јарталат.
Эмдиги ӧйдӧ бистиҥ колыста кандый јаан байлык барын јетире оҥдобой, кай чӧрчӧктӧрдиҥ учурын оҥдоп, ол энчи-байлыкты ӱспей, оноҥ ары улалтып апарып јаткан улусты «олор чын кайчы ба, јок по?» деп алаҥзышту сурактар берип турганыс ол.
Кай чӧрчӧктӧр јебрен ӧйлӧрдӧҥ ала ӱйедеҥ ӱйеге оостоҥ ооско берилип келгенин бис ончобыс билерис. Је ХХ чакта эл-јон ортодо бичик-билик текши јайылып, кай чӧрчӧктӧрди оостоҥ ооско берижип улалтатан јаҥжыгу араайынаҥ јоголып, ӧскӧ бӱдӱм алынып баштаган. Ол ло бистиҥ јаан кайчыларысты алзабыс, олор кажызы ла ӱредӱчилӱ болгон. Јаштаҥ ала олор кайчыларды угуп, чӧрчӧктиҥ сӧстӧрин эс санаазына алынып, сюжедин јарт оҥдоп, алты-јети јаштудаҥ ала бойыла јажыт балдарга куучындап туратан. Чӧрчӧктиҥ сӧстӧрин ундыбай сагыжында алып јӱрерге, ондо јаҥжыккан катап-катап бир ле чӧрчӧктӧ лӧ башка-башка чӧрчӧктӧрдӧ такып айдылып турган јолдыктарды (формулаларды) билери јаан учурлу болгон. Јаҥжыккан формулалар баатырдыҥ јаткан јерин, айлы-јуртын, сӱр-кеберин, ол ат ээртегенин, јол-јорыкка атанганын, ӧштӱзиле кӱрешкенин ле оноҥ до ӧскӧ кӧп учуралдарды јураганда тузаланылат.
Ол ло ӧйдӧ ӱренчиктер топшуурла ойноорына база ӱренет. 14-15 јаштуда ӱни бойыныҥ кебине кирип, тыҥыган кийнинде, чӧрчӧкти топшуурдыҥ ӱнине келиштирип кайлап баштайт. Бистиҥ билерисле Н. Улагашев, А. Калкин 16 јаштуда бойыныҥ чыккан-ӧскӧн јерлеринде јарлу кайчылар боло берген.
Кайчыныҥ ӧзӱминде, јайаандыгында база бир јаан учурлу айалга – ол угаачылар (слушательская аудитория) болгон. Алдында ӧйлӧрдӧ бичик-билик, телевизор, телефон јок тужында, кандый-кандый јуртка кайчы келгежин ончо јурттыҥ улузы ла јууктада јаткандары иш-тош бӱткен кийнинде, эҥирде бир јерге јуулып кай чӧрчӧкти јилбиркеп угатандар. Кайчы ол кӱн кай чӧрчӧгин божотпозо, эртенги эҥирде јуулып, оноҥ ары не болгонын угатандар. Анайып јаан кай чӧрчӧк канча-канча кӱндерге улала беретен. Эмди бис сериалдарды канайып кӱнӱҥ ле бир сериядаҥ кӧрӱп јадыбыс, ого ло тӱҥей. Ӧйлӧ кожо бу айткан айалга база јылыйган.
ХХ чактыҥ учында ӧй солынып, эл-јонныҥ совет ӧйинде јоголорго јеткен чӱм-јаҥдары, јаҥжыгулары, оос поэзиязы ойто эмеш солынталарлу, јаҥырталарлу да болзо, орныгып баштаган тушта, кай чӧрчӧктӧристи ӧрӧ тартатан иш база башталган. Бу иште кай чӧрчӧктӧрдиҥ учурын оҥдоп, олорды араайынаҥ ӱренип, кайлап баштаган јииттерди темдектеер керек. Кеми оогош то, јаан да кай чӧрчӧктӧрди бажынаҥ ала учына јетире тӧкпӧй-чачпай кайлап айдатаны јеҥил керек эмес деп ончобыска оҥдоор керек. Тегин кижи оныҥ сӧстӧрин канайып та эске ӱренер аргазы јок (алтай кай чӧрчӧктӧрдиҥ кӧп сабазыныҥ кеми 9 јӱс ӱлгерлеп айткан јолдыктаҥ ала 9 муҥга јетире, Н. Ялатовтыҥ «Јайалталу Јаҥар баатыр» деп чӧрчӧги 35 муҥга јуук јолдыктаҥ турат). Оныҥ да учун јебреннеҥ ала кай чӧрчӧктӧрди ары јанынаҥ јайалталу улус айдып келген. Олор ӱлгерчилердеҥ-поэттердеҥ бир де башказы јок, андый ла ок јайалталу, чечен тилдӱ, кӧпти билер улус.
Эмдиги ӧйдӧ кай чӧрчӧктӧрди бажынаҥ ала учына јетире кайлап турган улус база тегиндӱ улус эмес. Олор чӧрчӧктиҥ сӧстӧрин бичиктеҥ алып ӱренет, кайлап айдатан марын аудио, видео ажыра угуп јат (биске А. Калкинниҥ, С. Савдинниҥ, А. Марковтыҥ, Т. Чачияковтыҥ кайын аудио, видеого бичидип салган улуска јаан алкыш-быйанысты айдып јӱрер керек). Бу јаҥы эп-аргала кай чӧрчӧктӧрди алынып, олор јӱк бичикте ле артып калбазын деп, кай ажыра баатырларды тындандырып турган эрлерди, Алтайдыҥ атту-чуулу кайчыларыныҥ энчизин улалтып, келер ӱйелерге апарып јаткан кайчылар деп айдар керек. Олор чӧрчӧкти ӱренер тушта озогы кайчылар чылап баштап ла кай чӧрчӧктиҥ ичимдигин тӧзӧп турган эптиккен, јаҥжыккан формулаларды билип алат. Бу ок ӧйдӧ кай чӧрчӧкти айдар тужында, баатырдыҥ јолын, јӱрӱмин угаачыларга толо, јарт јетирерге тапкактап (импровизация) айдар јайалта база јаан учурлу. Кайчы кижи кай чӧрчӧккӧ кирип, баатырды ойгоскон ло кийнинде, чӧрчӧк божогончо јетире оныла кожо јӱрӱп, ончо кӧргӧн-укканын јурайт. Јаан кайчылар калганчы кӱндерине ле јетире кай чӧрчӧктӧринде ончо болуп турган керектерге бӱдӱп јӱрген.
Тургуза ӧйдӧ кезик кайчылар јаҥыдаҥ кеми јаан эмес те болзо, кай чӧрчӧктӧр чӱмдеп турганы база јарамыкту деп айдар керек. Нениҥ учун дезе, алтай кай чӧрчӧктиҥ ончо ӧткӧн јолында кажы ла кайчы бойыныҥ ӧйинде озо болгон чӧрчӧктӧрди ундыбай, олорды јарандырып, кожотонын кожуп, оноҥ ары келер ӱйеге улалткан. Је ол ок ӧйдӧ јайалталу кайчылар ол ӧйдиҥ некелтелерине келижер јаҥы чӧрчӧктӧр база ӌӱмдеген, эл-јон ортодо кайлаган, оноҥ ары ол кай чӧрчӧктӧр оостоҥ ооско, кайчыдаҥ кайчыга, ӱйедеҥ ӱйеге кӧчӱп, башка-башка кайчыларда јӱзӱнделип (вариантар болуп), јер ӱстиле таркап-тарап барган ла бӱдӱн калыктыҥ чӱмделгелери болуп артып калган. Оныҥ учун андый чӱмделгелерди «авторский» деп айдып болбос. Је кай чӧрчӧкти чӱмдейле, бичикке кепке базып, чӱмдеген кижиниҥ ады-јолын бичип салза, оны «авторский» деп айдарга јараар, ол кай чӧрчӧктӧрдиҥ јаҥжыккан марын тузаланып чӱмдеген бир кижиниҥ литературный чӱмделгези болор.
Кайлаачылар керегинде айтсабыс, ол алтай эл-јонныҥ кайын, оныҥ бӱдӱмдерин ончо телекейге јарлап, угузып, алтайлардыҥ адын кӧдӱрип јӱрген јайалталу улус. Јебрен чактардаҥ келген кайыс бар тушта, кай ажыра јакшынак, јараш кӱӱле, кожоҥдорло улустарды не оморкотпос, јӱректерин не сӱӱндирбес.
Айдарда, ХХ чактыҥ учында башталган кай чӧрчӧктӧристи ойто ойгозор, орныктырар, јаҥжыккан кемине кӧдӱрер деген кыймыгу экпинин алынып, Алтай ичинде араайынаҥ да болзо тыҥып ла јат. Тургуза ӧйдӧ кай чӧрчӧктӧрди бажынаҥ ала учына јетире кайлап турган, репертуарында 4-5 чӧрчӧктӱ кӧслӧ кӧрӧр, кулакла угар кайчыларыс бар деп айдарга јараар. Оныҥ учун биске ол кайчыларды ончо јанынаҥ јӧмӧӧр керек. Кажы ла јыл ӧдӱп турган Кайчылардыҥ курултайы эмдиги кайчылардыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Је ол ас. Мениҥ билеримле, Алтай ичинде ончо аймактарда кайчы улус бар. Ол улуска угаачылар керек. Эл-јоныс бир јерге јуулып, бир айда бир де катап болзо, кайчыларла туштажулар ӧтқӱрип, кай чӧрчӧктӧристи угуп, бала-баркабысты јилбиркедер ӧй келген. Кажы ла аймактыҥ, јурттыҥ јаандарыныҥ, јайзаҥдарыныҥ баштаҥкайыла, эл-јон бойыныҥ ортозында кайчыларын јӧмӧп, кӧдӱрип јӱрген болзо, кайчы кижи кӱӱни ӧчпӧй, «бу јайалта меге тегиндӱ берилбеген эмтир» деп, сыны јеҥил, санаазы ару, баштаган керегин чӧрчӧктӧги баатырындый јана баспай улалтар, келер ӱйелерге энчи эдип артыргызар эди.
Адакы учында 1996 јылда ээлӱ кайчы А. Калкинниҥ бистиҥ фольклорчыларга айткан сӧстӧрин эзедип ийели: «Алтай кай (кай чӧрчӧктӧр) јоголбос. Кай бар болзо, Алтай турар, Алтай турза, телекей турар».
Кай чӧрчӧктӧр – ол эрјинедий баалу байлыгыс, бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис берген энчибис, кайчылар – ол чӧрчӧк јериндеги баатырлардый эл-јонын кӧдӱрген ле ӱйелер ортодо колбу туткан улус деп кажы ла кижи оҥдоп јӱрзе, алтай јоныстыҥ келер ӧйдӧ ӧзӱмине база бир јаан арга болор деп айдар керек.

Билимчи-фольклорист Аркадий КОНУНОВ