Тывада мал-ашка ирбис табарза — чыгымды орныктырар

02.03.2022

Јерлик ар-бӱткенниҥ бастырателекейлик кӧмзӧзиниҥ (WWF) баштаҥкайыла Тыва Республикада ирбис табарганынаҥ улам мал-аштыҥ чыгымдарын ээлерине орныктырарга аҥылу ӱӱр мал тудулар.

«Россияныҥ WWF кӧмзӧзиниҥ эксперттериниҥ шӱӱлтезиле, мындый эп-сӱме ас учурап турган бу барынтычыны малга табарып турган учун аттыртарынаҥ корыыр. Мал-ажыла азыранып турган улуста ӧскӧ арга болбой турган да… Тургуза ӧйдӧ Тыва мал-ажыныҥ тоозыла Сибирьде баштапкы јерде турат. Мал-аштыҥ анчада ла бийик јерлердеги одорлоры ирбистер јӱрген јерлерге јуук. Ирбисти WWF кӧп јылдарга корулап келген. Аайы-бажы јок, јасакбузушту аҥдаштаҥ ла ай-кӱнниҥ айалгалары кубулганынаҥ улам оныҥ азыранган тындулары астап јат. Оныҥ учун корудагы барынтычыларга улустыҥ мал-ажына табарарга келижет. WWF ирбисти корулап аларга, малчылардыҥ чыгымдарын орныктырар, тӧлӧӧр программада турушсын деп кычырат» — деп, Россияныҥ WWF-ыныҥ Алтай-Саян экотергеедеги чыгартузыныҥ ӱлекерлериниҥ тун башкараачызы Александр Карнаухов куучындайт.
Бу ӱлекерди «Сени Эбире Телекей» кӧмзӧ лӧ «Сибирьдиҥ су-кадыгы» (Siberian Wellness), Россияныҥ WWF-ыныҥ јӧмӧӧчилери јӧмӧжӧт.
Программаныҥ некелтелери мындый: малчы кижи јӧптӧжӱ тургузып, ирбис мал-ашка табарза эмезе турлулардыҥ јанына келзе, оны ӧлтӱрбес, истебес деп молјонот. Ирбис малга табарза, ол корогон малын фотого согуп, специалисттерди айттыртар учурлу. Корогон малды «Тыва» ар-бӱткендик парктыҥ ла «Убсунурдыҥ јууказы» заповедниктиҥ ишчилери шиҥдеп, турулталар эдер. Малга бӧрӱ-эш эмес, чындап та ирбис табарган болзо, чыгымныҥ кеми чоттолор ло канча тын мал кырылган, ончо ло кирези орныктырылар.
«Бис јербойыныҥ малчыларын ирбисти азырап турзын деп сурап турганыс деп айдарга јараар. Олорго, ол ло бӧрӱге кӧрӧ, ирбис — јоголып брааткан тынду деп јартайдыс. Ого кичеемел ле коруул керек, оныла бир јерде јатканы — ол ырыс, јакшы. Ирбис јанында јерлерди ээлеп алган деп кородобой, оморкоор керек — ондый аҥылу кискениҥ јанында јатканыҥла оморкоор керек» — деп, «Тыва» ар-бӱткендик парк» РГБУ-ныҥ директоры Эдуард Донгак айдат.
2017-2019 јылдарда WWF Тываныҥ ар-бӱткенди корыыр тӧзӧлмӧлӧриле кожо кижи ле ирбистиҥ ортозында курч суракты чечер аргалар бедиреген. Олордыҥ ийделӱзи, јакшы турулталар кӧргӱскени: барынтычыны јаркыныла, табыжыла ӱркӱдер јазалдар, эскирип калган кажаандарды чыныктаары, ол тоодо кажаанга кей кирзин деп артыргыскан јыртыктарды сетка рабицала бӧктӧгӧни. Ӧйинеҥ ӧткӱре уур электрочедендерди койчыларга тузаланарга кӱч, эби јок болгон. Оныҥ учун ол эп-аргадаҥ мойноор деп шӱӱшкендер. 2022 јылда WWF јаҥы арганы ченеп кӧрӧр — барынтычы табарганынаҥ улам болгон чыгымдарды малчыларга орныктырары. Бу эп-арга ирбис јӱрген ӧскӧ ороондордо једимдӱ тузаланылып јат.
Тыва Республикада бу ӱлекерди ондогы агаш
ээлем ле ар-бӱткендик байлыктарды тузаланары
аайынча министерство, јурт ээлемниҥ ле аш-курсактыҥ министерствозы, Тыва Республиканыҥ
тындулар телекейиниҥ объекттерин корулаары аайынча комитеди, «Тыва» ар-бӱткендик парк, «Убсунурдыҥ јууказы» эл-тергеелик ар-бӱткендик биосфералык заповедник, Россияныҥ WWF-ы јӧмӧйт.

Татьяна ИВАНИЦКАЯ

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым