Алтайдын Чолмоны

Литература телекейинде јаҥы тыныш

11.03.2022

Чике мындый сӧстӧр јиит бичиичи Айару Тохтонованыҥ «Бистиҥ улус» деп адалган баштапкы бичиги кепке базылганына учурлалган таныштыру туштажуныҥ кийнинде туулган эди. Тулаан айдыҥ тӧртинчи кӱнинде Горно-Алтайск калада Албатылардыҥ најылыгыныҥ туразында јиит бичиичини уткуурга сӱрекей кӧп улус јуулган. Олордыҥ ортозында тергеебистиҥ бичиичилери, билимчилери, журналисттери, јурукчылары, јондык ишчилери, артисттери болдылар.

Айару Тохтонованы јажы аайынча јиит бичиичи деп айдып болбозыс, ол орто јашту ӱйеге келижип јат. Је литературада эткен јаан алтамдар кепке баскан бичиктеринеҥ камаанду болордо, ол јаан алтамын јаҥы эткен јиит ӱйеге кожулганы база чын. Айару Москвадагы Литературный институтты божодоло, тӧрӧл Алтайына јанып келгенинеҥ бейин он беш јылдаҥ ажа берди. Бу кире ӧйгӧ ол «Алтайдыҥ Чолмоны» республикан газетте, аймактардыҥ «Ажуда», «Оймонныҥ солундары», «Кан-Чарас» газеттеринде иштеген. «Кан-Чараста» бӱгӱнги кӱнге јетире иштеп јат. Туулу Алтайдыҥ государственный университединиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультединиҥ магистратуразын једимдӱ божодып, Алтаистиканыҥ С.С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдында литература бӧлӱгинде иштеген. Максим Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институтты божоткон кийнинеҥ јиит бичиичи эдетен тӧс учурлу ижиниҥ јолына јаҥы ла бурылганы бу туру деп айтса, байла, јастыра болбос.
Айару Тохтонованыҥ «Бистиҥ улус» деген бичигин Алтай Республиканыҥ «Алтын-Туу» деп адалган бичик-басмазы кепке баскан ла бу ишти акча-манатла тергеениҥ башкарузы јеткилдегенин темдектеп ийер керек. «Алтын-Туу» бичик-басманыҥ башкараачызы Татьяна Николаевна Туденева уткуулду сӧзинде Айаруныҥ куучындарында ару кӱӱн, бу телекейге ару баштаныш бар болгонын аҥылап айткан. «Јаҥы бичик чыкканы бичиичи кижиге бала туулганыла тӱҥейлеш, оныҥ учун бу јаҥы «туулган» бичик оныҥ кийнинде кепке базылатан бичиктерге јол ачсын» — деп, Татьяна Николаевна кӱӱнзеген. Онойдо ок бичик-басмада быјылгы јылда толо јаштары толуп јаткан бичиичилер Бронтой Бедюровтыҥ, Танытпас Акулованыҥ, Аржан Адаровтыҥ, Александр Ередеевтиҥ бичиктерин ле оноҥ до ӧскӧ бичиктерди кепке базары јӧптӧлгӧни керегинде ол куучындаган. Айару Тохтонова бу мэтр-бичиичилердиҥ бичиктери чыгарын озолоп ийгенин бичик-басма бойыныҥ ижинде јиит улуска јол берип турганыла јартаар керек деп, Т.Н. Туденева темдектеди.
Эҥ ле учурлу сӧсти јаан јашту бичиичи Ј.Я. Маскина айтты. Јергелей Яковлевнаны Айаруныҥ литературада энези, јолбаштаачызы, башкараачызы деп айдарга јараар. 2000 јылдардыҥ бажында республикан гимназияда литературный кружок ӧткӱрип турган бичиичи тилге, сӧскӧ кӱӱндӱ болгон кызычакка ајару эткен. Школды божодып јаткан Айаруны Јергелей Яковлевна Москвада Литературный институтка ӱредӱге кирзин деп кычырган. Байла, кӱӱни бар учун Айару бу кычыруга удура барган. «Айару албаданчак, иштеҥкей кыс. Озо ло баштап республикан гимназияга кирерге јӧмӧгӧнис. Оноҥ литературный кружокто иштенип, бичинип турарда, тилге сезим бар болгоны јарт кӧрӱнген. Је бу јаш чечекти ӧскӱрип алар керек болгон. Боочы јурттыҥ албатызыныҥ байлык тили улустыҥ сӱр-кеберлерин јураганынаҥ, бойы јаш та болзо, айтканынаҥ иле кӧрӱнген. Онойып, Литературный институтка кирген. Јаш бойы ӧдӧтӧн јолды ӧдӱп келди. Эмди ӱредӱзи бар, литературалык элбек телекейле таныш, кӧдӱрӱп турган тема-сурактары тереҥ… Бичизин, иштензин! Айару школды божодып јадарда, эне-адазы оны экономикалык ууламјылу ӱредӱге кийдирерге сананган болгон, је ол литератураны талдап алганында мен кезикте бойымды бурулап та туратам. Је эмди кӧрзӧм, чын ла эткен ошкожым. Су-алтай тилдӱ, ӧзӧктӱ база бир јиит бичиичи ӧзӱп чыкты. Айару, тогузон јашка јетире јӱр, тогус бичик бичи» — деп, ады јарлу бичиичи Јергелей Маскина алкады.
«Бистиҥ улус» деп бичиктиҥ кире сӧзин бичиген билимчи Маргарита Сергеевна Дедина Айару Тохтонованы баштапкы бичиги «учуп чыкканыла» уткуды. «Ару кӱӱндӱ, јаман санаа јок, кӧкси элбек сезимдӱ јиит бичиичи… Байла, мындый ла улус албатыга бичиир учурлу. Билим-шиҥжӱлик институтта иштеп турала, Айару Паслей Самыктыҥ, Эзендей Тоюшевтиҥ, Байрам Суркашевтиҥ, Иван Кочеевтиҥ јайаандык јолын шиҥдеп, литературалык портреттер деп адалган билимдик иш ӧткӱрген. Эмди бойыныҥ бичиичи јолын баштап ийгенин кӧрӱп јадыс. Узы бийиктезин, албатыбыска бийик кемдӱ бичимелдер сыйлазын деп кӱӱнзейдим» — деп, билимчи аҥылап айткан.
Кан-Оозы аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Артур Семенович Сабин Айару Артуровна Кан-Чараска келип, иштеп баштаганы – јаан ырыс деп темдектеди. Аймактыҥ «Кан-Чарас» газединиҥ ижи јайалталу, узы бийик, ченемелдӱ, иштеер кӱӱндӱ кижиниҥ келгенинеҥ там ла ӧҥжип, чыҥдыйыныҥ кеми бийиктегенин аҥылады. Артур Семенович Айарула кожо «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кожо иштегенин эске алып, «Чолмон» бастыра алтай бичиичилердиҥ, ӱлгерчилердиҥ иштеген, узын курчыткан, канат берген тӧс јери болгонын айткан. «Кан-Оозы аймактыҥ администрациязы јайалталу улузына болужарга белен» — деп, ол куучындаган.
«Кан-Чарас» газеттиҥ редакторы Айгуль Тайтова коллегазын уткуп тура, јаҥыс ла једимдер кӱӱнзеди. «Айару Тохтонова Кан-Чарас Алтайга иштеп келгенинеҥ аймактыҥ газединиҥ ижине јаҥы экпин, ийде-кӱч кожулганы иле сезилген. Ол улусла тилди тӱрген табып ийер, улуска болужайын ла деер кӱӱндӱ кижи. Бичиги чыкканына сӱӱнедис, алдында јолы элбек болзын» — деп, ол кӱӱнзеген.
Бу јаскы јараш кӱнде литературада јолын быжулаган Айару Тохтонованы уткуурга сӱреен кӧп улус јуулганын мынаҥ озо темдектегенис. Алтай Республиканыҥ эл политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ башкараачызы Людмила Сергеевна Варванец, «Алтайдыҥ эпшилери» деп јондык биригӱниҥ јааны Светлана Ефимовна Полетаева, «Алтайдыҥ эпшилери» биригӱниҥ Кан-Оозы аймакта бӧлӱгиниҥ башкараачызы Галина Тодошевна Канитова, Кан-Оозы аймактыҥ ветерандарыныҥ совединиҥ јааны Раиса Таныевна Тадышева, бичиичилер Токшын Торбоков, Сурайа Сартакова, Кӱлер Тепуков, Борис Самыков јиит прозаикке једимдӱ јол кӱӱнзедилер. Журналисттердиҥ адынаҥ кожо иштеген ӱӱрелери Светлана Триянова, Ай-Тана Торбокова, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлиги эҥ артык кӱӱнземелдерин айтты. Кожоҥчылар Нина Колондина, Кирилл Епишкин эрке, јараш кожоҥдорын сыйладылар. Окылу туштажуныҥ экинчи бӧлӱгинде куучын улалып, бойыныҥ кӱӱн-санаазын, кӱӱнземелдерин јерлештери, тӧрӧӧн-туугандары, нӧкӧр-ӱӱрелери айткан.
Бу кӱнде коркышту кӧп јакшы сӧстӧр айдылган, сӱреен јараш чечектер сыйлалган. Јиит прозаикти «литература» деп адалган кӱч ле јаан некелтелӱ јолго баштап тура, јуулган улус јӱс алкыжын јетирдилер. Баштапкы бичик – баштапкы алтам. Анчада ла литературалык ӱредӱлӱ кижиге бу алкыштар молју кирезинде бааланып јат деп айдар керек. Эмди бӱгӱнги кӱнди, бӱгӱнги кӱнниҥ албатызыныҥ кылык-јаҥын ак чаазынга, повестьтерге, романдарга салатан иш Айаруныҥ алдында туру. Ижемји ле бӱдӱмји јаан. Оныҥ да учун јуулган, уткуган улуска, эне-адазына, Марина Михайловнага ла Артур Семеновичке, кайындарына, эш-нӧкӧрине ле коллегаларына быйанын айдып тура, Айару Артуровна албатызы, тӧрӧли учун иштеер учурлузы керегинде оҥдоп турганын јетирди. «Бистиҥ улус» деп бичикте кепке салынган куучындар, ӱлгерлер керегинде кӱӱн-санаазын алтай кычыраачылар айдарына алаҥзыбай јадым.

Айгуль МАЙМАНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы