Алтайдын Чолмоны

Аҥ азыраары – тӧс ууламјы

15.03.2022

Мал-аш азыраар дегени алтай улустыҥ канында, ада-ӧбӧкӧлӧристеҥ улалып келген јаҥында. Је кандый мал азырайтаны кажы ла кижиниҥ бойыныҥ кӱӱнинде ле јилбӱзинде. Оҥдой аймакта Шашыкман јуртта јадып турган С. КЕРГИЛОВ одус јылдыҥ туркунына аҥдар азырап ӧскӱрет. Бойыныҥ «Ӱч-Сӱмер» крестьян (фермер) ээлеминиҥ ижи-тожы керегинде Сергей Владимирович мынайда куучындады:

– Бистиҥ ээлем 1992 јылда тӧзӧлгӧн, 1994 јылдаҥ ала аҥдар азырайдыс. Уй, кой тутпай јадыс, ончо иш јӱк ле аҥдарга ууландырылган. Ээлемде сегис кижи иштеп јат, 800 тын аҥ кыштайт. Ол сегис кижиниҥ тӧртӱзи аҥдар азырап турган болзо, тӧрт кижи бор-кар иштерде: кем де темир-терсле, кем де агашла иштееринде иштейт. Бу ончозы јурттыҥ улузы. Јай ӧйинде иштеп турган улустыҥ тоозы 18-20 кижиге чыга берет. Ол сыраҥай ла мӱӱс кезер ӧй болот. Оны кезери, кайнадары, кышка ӧлӧҥ белетеери, тура-немелер тудары ла оноҥ до ӧскӧ кӧп тоолу иш бу ӧйдӧ ӧдӧт. Школдыҥ јаан класстарыныҥ ӱренчиктери јайгы амыраар кӱндерде база болужып јадылар. Ээлемде улус, ас та болзо, ишјалын иштеп алгылайт. Јербойыныҥ кӧргӱзӱлериле ишјалдыҥ кеми кем јок деп айдарга јараар.
Калганчы јылдарда бистиҥ јерлештеристиҥ кӧп лӧ сабазы ыраак Сахалинге иштеп баргылайт. Је бистиҥ улус бойыныҥ јуртында артып, ээлемде иштеп турганы јакшы.
– Аҥдар јӱрӱп турган јерлер једип јат па?
– Кыра сӱрӱп, ӧлӧҥ ӧскӱретен јердиҥ кеми 270 га, текши алар болзо, 1400 га јер бистиҥ ээлемге кирип јат. Јерди арендага аларга сӱрекей кӱч, оныҥ учун аҥдардыҥ тоозын кӧптӧдип болбозы јарт. Аҥдардыҥ тоозына келижип турар јер болор керек. Бисте јерди јаанадар, элбедер арга јок. Оныҥ учун аҥныҥ бозуларын ончо садып јадыс. Канча јылдардыҥ туркунына Башкирия, Карачаево-Черкесия јаар сатканыс. Ӧткӧн јылда бозулар Кӧксуу-Оозы аймакта Огневка јурттагы ээлемге садылган. Аҥдар јӱрер јерлер бойыныҥ ла кеминде артып калганынаҥ улам садарга келижет. Анаҥ байла јерлер ончозы агаш ээлемниҥ фондыныҥ јерлери.
Бир учурал керегинде куучындап ийейин. 2018 јылда мен аукцион-садуда турушкам. Бу аукциондо Барнаулдагы бытовой химия садып турган фирма туружала, оны ойноп алган. Эҥ баштапкы баа 10 муҥ салковой болгон. Садуда баа ӧзӱп, 200 муҥга јетире чыккан. Арендага тургузылган јерлерге олордыҥ јилбӱлери ас та болзо, олор аукцион-садуларды јеҥил ойноп алгылайт. Байла, уч-турултазында јерлерди суб-арендага берер деген амаду болбой. Сананып та кӧрзӧбис, мал-аш азырап турган кижиде арендага 200 муҥ салковойго јер алар арга бар ба? Аукциондо јеҥип турган фирмалар мал-аш азырабай јат, је олордо акча бар.
Јаҥы чыккан Агаш кодекс аайынча арендага јерлер аларга бойыныҥ уур-кӱчтери база бар ла. Оныҥ баштапкы шылтагы – аукцион-садулар. Јурт ээлемниҥ ишчилерине бир де јеҥилтелер јок болгоны јаан буудак экелет. Айдарда, аҥ азыраары оноҥ ары ичкерлебей, ӧспӧй турганы ол. Јер јок – аҥдардыҥ тоозы кӧптӧбӧс. Республикабыста аҥдардыҥ тоозы 55 муҥ тын, бӱгӱнги кӱнге јетире ол ло бойы артканча. Јирме јылдыҥ туркунына тоолор бир ле јерде туруп калганы ачымчылу.
– Ӧдӱп јаткан кышты кандый кеминде чыгып јадыгар?
– Быјылгы кышты јакшы кеминде чыгып јадыс деп айдарга јараар. Аҥдардыҥ курсагы јеткил. Ашты аҥдарга теермендейле берип јадыс, оны аҥдар јакшы јип јат ла олордыҥ эди-канына тузазы да кӧп јетирилет. 2018 јылда Марий Эл Республикадагы Йошкар-Ола каладаҥ кичинек завод экелип тургусканыс. Тургуза ӧйдӧ керексиген јепселдерди таап ла аларыҥ. Интернет ажыра таап алзаҥ, садучылар айлыҥа јетире јетирип экелет. Бу заводто бир ле кижи иштеп јат. Колло кӧнӧктӧп аш тажылбай јат. Бу ончо иштерди автоматика бӱдӱрет.
Јурт ээлемниҥ министерствозы ажыра јӧмӧлтӧ-болуштар берилип турганын темдектеп ийер керек. Је бир канча ээжилер кезем тургузылган. Темдектезе, јаҥы кийдирилген ээжилердиҥ бирӱзи — ишчилердиҥ ишјалы МРОТ-тыҥ кӧргӱзӱзинеҥ ас эмес болор учурлу. Бу тоого районный коэффицент база кирер. Ол кайда да 18 муҥ салковой. Бу ээжини кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер керек. Је бу учуралдаҥ башка ӧскӧ дӧ јӧмӧлтӧ-болуштар бар. Ээлемге керектӱ трактор эмезе ӱрен алган акча-манат кайра јандырылат. Кайра јандырылып турган аргалар башка-башка, керек дезе тӧӧ мал тударында бир канча бӧлӱктер бар.
Укту мал ӧскӱрерине база јаан ајару эдилет. Бистиҥ ээлем керегинде айдар болзо, бӱгӱнги кӱнде кандый да субсидированиеге турушпай јадыс. Ончо керектӱ не-неме бисте јеткилинче. Алдында јылдарда техника аларга турушкан болгоныс. Госјӧмӧлтӧ аайынча айдар болзо, бу јӱк ле јӧмӧлтӧ-болуш. Айдарда, берилип турган аргаларды тузаланар ла керек, нениҥ учун дезе ончо чыгымдар сениҥ бойыҥнаҥ барып јат.
– Аҥдардыҥ мӱӱстерин кайда садып јадыгар?
– Мӱӱстер экспортло Корея јаар барып јат. Саду ӧткӱрип турган улустыҥ тургускан баалары кем јок, мӱӱстерге суру бар, онызы јакшы. Калганчы он јылдыҥ туркунына мӱӱстер садары јанынаҥ сурак турбаганы сӱӱндирет. Бу калганчы болуп турган айалгаларла колбой, быјылгы јылда мӱӱстерге суру кандый болорын айдарга кӱч. Бойыстыҥ ӧткӱрип турган иштер керегинде айдар болзо, мӱӱстиҥ канынаҥ гематоген белетейдис. Јайгыда аҥныҥ эдин кадырып, ыштап, тушенка јазап, садуга тургузадыс. Туристтер кӱӱнзеп алып јат. Је бу јӱк ле јай туркунына эдип турган иштер.
Тургуза ӧйдӧ мӱӱстердиҥ ванналарын јазаарга туралар тудуп баштаганыс. Ванналарлу туралар бӱгӱнги ӧйгӧ келижип турган ӱлекерлӱ болор керек. Келген улус бир де јанынаҥ једикпестерге учурабас учурлу. Текши айдар болзо, аҥдар азырап, олордыҥ мӱӱстеринеҥ, эдинеҥ аш-курсак, эм-том белетеп чыгарарга чырмайадыс. Ээлемде иштеер кӱӱндӱ улус бар, арга-чыдалыс јеткилинче. Бу ууламјыны оноҥ ары ӧскӱрип апарарыс деп сананып турум.
– Эрмек-куучыныгар учун алкыш-быйан. Ээлемигердиҥ ижи јозокту болзын деп кӱӱнзейдим.

Хамида ТАДИНА
ФОТОЈУРУКТА: «Ӱч-Сӱмер» крестьян (фермер) ээлемниҥ јааны С. В. Кергилов