Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Бичимелдерим јарлалганы меге јаан сӱӱнчи болды

15.03.2022

«Алтайдыҥ Чолмоны» мениҥ јӱрӱмимде тузалу эмтир деп эҥ баштап 1947 јылда Экинурдыҥ јетијылдык школында бежинчи класста ӱренип турарымда санаама эбелген. «Алтайдыҥ Чолмоны» мениҥ јӱрӱмимде тузалу эмтир деп эҥ баштап 1947 јылда Экинурдыҥ јетијылдык школында бежинчи класста ӱренип турарымда санаама эбелген.
Ол ӧйдӧ пионер деп адалганы учурлу эмей. Бир кӱн кышкыда бисти колхозтыҥ торбокторыныҥ чеденин арчып берзин деп, болушка кычырган.
Мында интернатта јадып турган балдар коштой јурттардаҥ јуулган: Экинурдыҥ бойыныҥ (К. Маркстыҥ ла И. Сталинниҥ адыла адалган колхозтордоҥ), Ойбоктоҥ, Канныҥ Кара-Суузынаҥ, Мӧндӱр-Сокконноҥ, Кырлыктаҥ, Јалаҥай-Бажынаҥ, Келейдеҥ, Моты-Бажынаҥ. Бистиҥ колдо торбоктордыҥ тоҥуп калган бокторын салып тажыырга тудунган не де јок. Уулдар бокторды чеденди ажыра мергедеп баштады. Балдардыҥ ортозында эмеш јаан уулчактардаҥ Улужай Садыков болгон. Ол ӱренип те турарда, бойыныҥ тапкырыла аҥыланатан. Бир јаан бокты ол тӧҥӧштиҥ ӱстине салып ийеле айтты: «Эй, уулдар, кем бу бокты тийгизе согуп ийер, ол «чечен аткыр» болор». Бистиҥ кажыбыс ла «чечен аткыр» болорго, чубаалап ла бердис. Онойып, ончо тӧҥӧштӧрдиҥ бажында таҥмалар ээчий-деечий тургузыла берди. Удабады, чеденниҥ ичи арчылып калды. «Чечен аткырларды» Улужай јергеге (стройго) тургузып ийди, адын адап айтты:– «Чечен аткырлар» болорго, бок чеденге јуулза ла келерис, чеченисти темиктирерис!
Бис онойып, ойын ажыра чечен мергедеерине јаҥыс катап эмес темиктириндис.
Јаскаары школдо пионерлердиҥ јууны ӧтти. Школдо пионер ишти арифметиканыҥ јиит ӱредӱчизи М. М. Суразакова башкарды. «Чечен аткырлардыҥ» эткен ижи керегинде ол бойыныҥ бичигенин кычырала, «Алтайдыҥ Чолмонына» ийерим деди.
Је бичимелиниҥ учында бойын адабай, пионер отрядтыҥ башкараачызы, бежинчи класстыҥ ӱренчиги Николай Шодоев деп бичиптир.
Ол бичимел «Алтайдыҥ Чолмонында» кепке базылган. Бир канча ӧйдӧҥ меге оныҥ гонорар-акчазы келди. Канайдайын, бичибеген де болзом, мен акчаны алдым. Акчалу кижи болуп, магазинге кирдим… Ак бӧс садып алдым. Ойбокто энеме апарып бердим. Ол бӧстӧҥ Кӱйӱк эјем меге ле ийним Јеенеге јеҥи јок чамчалар кӧктӧп берди. Јайгыда Чарастыҥ суузында эжинеристе, јеҥјок то болзо, бис чамчалу деп кӧӧркӧдинген айас баскындап турарыс. Оноҥ санандым: «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке солун нени-нени бичизе, акча беретен эмтир деп. Је бу санаамды ол јылдарда бӱдӱрбегем. Байла, санаа, укаа арјанынаҥ келерин сакыган болбойым. Јӱк ле 1951 јылда ӱредӱчилер белетеер училищеде баштапкы курста ӱренип турала, бичип кӧрӧйин деп эзелттим.
Бу учурал «теен», «тӧӧн» кожулталарды ӱренип тура сагыжыма эбелген. Темдектезе, Кан-Оозын теен барадым, эмезе Ойбок тӧӧн келедим деп айдадыс ине. Бистиҥ ӱренип турган «Алтай тил» бичикте бу сӧстӧр айдылбаган. Олордыҥ учуры сагыжыма канайып эбелгенин бичийле, «Алтайдыҥ Чолмонына» јарладып ийдим. Оноҥ ӧй ӧткӧнчӧ, јаҥы чыккан бичикте теен, тӧӧн сӧстӧр бичилиптир. Бу учурал меге јилбӱ экелди: кемге де, неге де «Алтайдыҥ Чолмоны» ажыра болужар арга бар эмтир деп. Оныҥ учун сагыжыма эбелген укааларды (идеи) бичиир боло бердим.
Онойып, «Кӧрмӧстиҥ ады» деп бичи-мелим кепке базылды. «Кудай кем? Кӧрмӧс не?» — деп, бала тужымнаҥ ала санангам. Ээ дегени, тын дегени учурлу деп, ӱредӱчи болуп иштеп турарымда эбелген. Ойрот-орус сӧзликте билик – знание, познание, мудрость, наука дегендери анчада ла јилбиркетти, јаҥыс сӧс тӧрт оҥдомолды бириктирет деп. Бичик дегенин база гносеология деп билдим. Је ондо ой (мудрость) дегенин истина деп орустап бичиптир.
Онойып, алтай албатыныҥ айлаткыжы-на (философиязына), укаалыгына (идеоло-гиязына) тартылдым. Олорды канайда оҥдогонымды, элтерткенимди, эбелткеним-ди кепке базар, јарлаар керек деп. Оны јӱк ле «Алтайдыҥ Чолмонында» кепке базар арга бар. Онойып, 150 кире билик керегинде бичимелдерим газетте кепке базылган. Кажы ла бичимелимди јарлалганда, меге јаан јилбӱ, сӱӱнчи болгон. Оныҥ учун «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ӧмӧлигине быйанымды айдадым.
Мен алтай албатыныҥ јебрен билик деп ӱредӱзин кӧп јылдардыҥ туркунына јууп, бичип саларга ченежип келдим. Биликке тӧзӧлгӧлӧнип бичиген, кепке базып чыгарган бичиктерим бар ла. Бичиктеримниҥ текши тоозы – 17.  Кепке базылбаган беш бичик бар.
Музейимде иштеп турарымда, болужып-јӧмӧшкӧн улус болгон.  Анчада ла «Ӱч Эҥмек» ар-бӱткендик парктыҥ јааны Д. И. Мамыевке (этнокультурный ӱредӱлик тӧс јер.  Ару Свати) алкыш-быйанымды айдадым.
Алтай албатым ас та тоолу болзо, бойы энчиленген Јаан Алтай јерлӱ, айлаткышту. Бичигим — «Основы алтайской философии» (2009 ј., Бийск). Озогы Кан-Алтайыста бойыныҥ укаалыгы (идеологиязы) бар болгон. Бичилген бичик «Улалунский Билик–сакральная идеология Кан-Алтая» (2018 ј. Изд. Барнаул, Ару Свати), сӱлделӱ (менталитеттӱ) «Знание билик. Биликтиҥ самырлары. «Биликтиҥ сӧзлиги» (Пособие по краеведению. 2020 ј. Изд. Барнаул, Ару Свати) деп оморкойдым, сӱӱнедим.
Айлаткыш, укаалык бичиктерди ас улус кычыратан да болзо, бу ижимди мен улалтар ла кӱӱндӱ – бу билимдер албатыныҥ келер ӧйин элтертет, эбелтет. Јиит улустаҥ ого тартынар улус болор деп иженедим.
Билик ӱредӱзин элбеде јартаар, тереҥжидер деп амадайдым. Бу ишти бӱдӱрерге эҥ озо «Алтайдыҥ Чолмоны» газедис јӧмӧгӧни быйанду. Оныҥ да учун 1958 јылдаҥ ала 64 јылдыҥ туркунына бу газедисти јылдыҥ ла кыйалта јогынаҥ бичидип алдырадым.
Рерих Кӧксууныҥ старообрядецтерин «слер Алтайдӧӧн не келгенер» деерде, ол улус мынайда айткан: «Мында бийик билик, чындык ӧзӱм алынат. (Здесь Высшее знание, процветает справедливость)».
«Высшее знание» дегени «билик» ине. Ол ӧйдӧ каргандарыс биске айдыжатан: бичик-биликке ӱренер деп.  Наука јӱк ле кӧрӧ ээренени (телоны) кӧрӧт. Ондо ээ барын, тын барын керекке албайт. Билик ээренени ээлӱ, тынду деп јебреннеҥ бери ӱреткени «Высшее знание» туру. Билим дегени С. С. Суразаковтоҥ бери табылган болор.
Эмди Јебрен Биликтиҥ тӧс учурлу Ӱредӱзинеҥ «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» болужыла ээ ле тын керегинде кепке базылганынаҥ айдайын.

Баштапкызы. Кӧрӱнбес ийилтелер (импульсы) ле чок-ээлер (кӱчи – духи).
1. Кӱнниҥ курлачы (спутник) јыҥыстары (планеты) ийилтелерин кӧк булуттаҥ турган Кӧк Јайаанга (туманность Андромеды) ээчийлештире экелет.  Кӧк Јайаан оны бойына тартат, ӧзӧгиле ӧткӱрет. Беш бӱдӱм ээ-чоктор (лучи — духи) болуп кубулып тууладылар. Јер-эненийиле олор колужат, адалганы бу:
2. Ак ару тузалу илбиссин-илби ээ-чок.
3. Караҥуй тӱбектӱ албыссын-албы.
4. Сары солункай јелбессин-јелби.
5. Кӧк ару чыдырман-чыду.
6. Кӧк айастык эне кӧкшӱн ээ-чоктор.
Бу ээлердиҥ адалгандары Н. У. Улагашев-теҥ ле Ойрот-орус сӧзликтеҥ алылган.

Экинчизи. Айдыҥ курлачылары (спутники) Ай-Сологой, Кӱн-Сологой (А.Г. Калкин) келген ол ээ-чокторды тын (душа) эдип кубултарын баштайт.
Тындардыҥ адалганы бу:
1. Суус-тын (душа) јӱрӱмниҥ агажы, Шаҥ-балада эдилет. Бӱри эки јанду: сӱлтер (+) ада јаны, саксун эне јаны, учы болор.
2. Кэм – энениҥ ичине тын суус киргенде айдылар.
3. Кут-тын баланыҥ, энедеҥ чыкканда адагар.
4. Јула – тын оорый бергенде, энезинеҥ (тела) чыккан сӱлтер айдылат.
5. Ӱзӱт – ээренези ӧлӧ берген тын, оныҥ сӱлтери ле саксуны ӱзӱлижип калганы.
6. а) Јулкас – ӧлӱп калган тын, кинчек этпегени – сууска ойто чыгар. б) Сӱне – ӧлгӧн тын, кинчек эткени, арчыларга агын ташка (магмага) барар, оноҥ ойто сууска чыгар.

Ӱчинчизи. Кижиниҥ  јулакары (психиказы) база алты ӱйеленип, тыннаҥ ӧзӧр.
1. Эс (память), санаа (мысль) – балада энениҥ ичинде тушта табылар.
2. Сагыш – энедеҥ бала чыкканда ӧзӧр.
3. Шӱнӱ (сознание) – бала улусла колбол-гондо элбеер.
4. Кӧгӱс (внутренняя духовность) – кижи јаанаганыла ӧзӧр.
5. Ой ууламјылу (мудрость, связанная с Верхним миром) – кижиде ээленгендиги (духовность) ӧскӧндӧ адалар. 

Адалган бу оҥдомолдор «Алтайдыҥ Чолмонында» јарлалган 150 кирези мениҥ бичимелдеримде бирдеҥ, экидеҥ чачыҥы айдылган. Соҥында олорды јуунактап, ээчий-теечийлегем. Олордыҥ кажызына ла база јартамал керек. 

Айдыҥ-кӱнниҥ алдында
«Алтайдыҥ Чолмоны» газедис
Алтындый јалтыразын.
Албатызыныҥ алкыш-быйанынаҥ
Эрчим ийде алынзын!
Јӱс јылдыгы база јӱстерлелзин.
Алтай-Кудай ла Умай-Энениҥ колтыгында,
Ӱч-Курбустан Кудай ла Эне Јайаанныҥ колында
Экчелзин, ээлензин,
Эрјинелелзин, корулалзын.
Кӧксиннеҥ айткан сӧстӧри
Албатызын кӧрнӧӧ оттый јылытсын,
Баш болды, «Алтайдыҥ Чолмоны».

Н. ШОДОЕВ, Кан-Оозы аймактаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина