«Комудап туруп не иштеер…»

15.03.2022

1990-чы јылдарда колхозтор, совхозтор јайрадылып турарда, улуска, пайларына, мал-аш, техника, јерлер берилген эди. Кӧп улус пайла келишкен мал-аштыҥ тоозын кӧптӧдип, канча јылдарга эрчимдӱ иштеп, ээлемдер тӧзӧгӧн. Бӱгӱн олордыҥ ээлемдери будына бек туруп калган. Шабалин аймакта андый ээлемдердиҥ бирӱзи «ИП Буучай» деген крестьян-фермер ээлем болуп јат. Оны тӧзӧгӧн кижи — Валерий Тохнинович Тасов. Канча јыл кайра бу ишке канайда келгенин ол мынайда эске алган:

— Мен бойым Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Сугаш јуртынаҥ болорым. Шабалин аймакка 1980 јылда иштеп келгем. Баштап тарый тискинчи болуп иштегем. «КамАз» кӧлӱкле кош тартатам, кийнинеҥ автобустыҥ тискинчизи болгом. 1988 јылда совхозтыҥ мал-ажында иштеп баштагам. 1993 јылда совхозтоҥ чыгып, крестьян-фермер ээлем тӧзӧгӧм. Пайга алты ла кой келишкен эди. Байла, оныҥ да учун соок тумчукту мал ӧскӱрип баштагам. Оноҥ ло бери уйлар ӧскӱрип келгем.
Валерий Тохнинович тургуза ӧйдӧ ӱч јӱске јуук соок тумчукту мал, кӧбизине јуугы уйлар тудат. Эки турлузы бар. Чындап, турлулары Чуйдыҥ јолынаҥ ыраак эмес. Бирӱзи Марчалы ӧзӧктӧ болзо, экинчизи Кызыл кайа ӧзӧктӧ. Узак јылдарга иштеп келген бу кижи соок тумчукту малдыҥ угын јарандырар ишти ӧткӱрип келгенинеҥ бери база ас эмес ӧй ӧткӧн. Эмди Марчалы ӧзӧктӧ бир укту уйлар, Кызыл Кайада дезе башка уктулары турат. Валерий Тохнинович былтыр герофорд укту эки бука садып алган. Быјыл ангус укту букалар садып экелген. Оноҥ ӧскӧ бойлорыныҥ букалары база бар. Деремнеде герофорд укту бука јӱргенин кӧргӧн лӧ оныҥ ээзин табала, баалуга садып алган болтыр.
Кӧп јылдардыҥ туркунына бу ууламјыда јаан ченемел алган Валерий Тохниновичтиҥ айтканыла, казахский белоголовый укту уйлардыҥ эмчектери оогош, сӱди де ас болот. Оноҥ улам бозулары јаантайын ла эмет. Тасовтыҥ ээлеминде ӧскӱрип турган укту уйлар дезе сӱттӱ. Бозулары бескени тӱрген алынат. Галловей ле казахский белоголовый уктардаҥ чыгарылган, бир ле букадаҥ таркаган эмтир. Ээлемниҥ башкараачызыныҥ темдектегениле, бу уйлардыҥ баштары оогош, јеҥил тӧрӧп јат. Оноҥ тӱрген јаанап, бескени јакшы алат. Је кӧргӧн улус олорды казахский белоголовый ла дежет. Јети айлу торбоктордыҥ тирӱ бескези 250 килограммга једе берет, кезиктери оноҥ до уур болот. Оныҥ учун јаскыда чыккан бозуларды кӱскиде садып ийер јакшынак арга бар. Валерий Тохниновичтиҥ мынайда ӧскӱрип турган торбокторын тӧртинчи јылга улай туку Воронежтеҥ келип алгылайт. Тургузылган јӧптӧжӱ аайынча торбоктор јакшы баага барат. Кунајындарды ары-бери јорыктаган уулдар алып турган эмтир.
Тургуза ӧйдӧ Тасовтордыҥ ээлеминде сыраҥай ла уйлар тӧрӧдип турган ӧй. Оныҥ да учун болушчылар керек. Валерий Тохнинович бу турлузында бир болушчызыла иштеп турган болзо, экинчи турлузында эки болушчызы иштейт. Олор бой-бойын селижип иштеп турган эмтир. Тӱндер сайын Валерий Тохнинович турлулардыҥ бирӱзинде бойы уйларды кӧрӧт, экинчи турлуга уулы барат.
Былтыр азырал јеткилинче белетелген. Бис барган кӱн Валерий Тохнинович «бу јаҥы ла силосту ороны ачканыс» деди. Ээлемде мындый иштерде керектӱ техника, уйларга одор јерлер, азырал белетеп турган кыралар бастыра јеткил болтыр. Јӧмӧлтӧ-болуш керегинде айдып тура, Тасов алты јыл кайра грант акча алгандарын темдектеген. Бастыра иштерди бойлоры ла эдедилер: кыралайдылар, силос саладылар, ӧлӧҥ белетейдилер.
«Уйларды саайдар ба?» деген сурагыма, «јок» деген каруу алдым. Валерий Тохнинович производство тӧзӧӧр деген санаа бар болгонын, мал-аш сойор ло сойылган малдыҥ эдин сӧӧгинеҥ айрыыр цех ачарга амадаганын айтты. Андый цехти тудатан јерди алып, планировказын да эткен болтыр. Аймактыҥ башчызы бу баштаҥкайды база јӧмӧйт. Айса болзо, бу амаду качан бирде бӱдер.
«ИП Буучай» крестьян-фермер ээлем — билелик ээлем. Валерий Тохниновичтиҥ балдары јаандап калган. Эки кызы ла уулы бойлоры балдарлу. Керек дезе, Валерий Ивановичтиҥ бир барказы балалу. Кыстары таҥынаҥ магазиндерлӱ, уулы дезе адазыла кожо иштейт.
Эмди сыраҥай ла уй тӧрӧдиштиҥ ӧйи, оноҥ кыра ижи башталар, оны ээчий ӧлӧҥ ижи ле ойто мал-ашты кыштадар ӧй келер. Мынайып ла кӱндер, олорды ээчий айлар ла јылдар ӧдӧт.
«Слер кайдаҥ ла бери јорыктап барып келип турган болбойор?» — деп, улус сурагылайт. Мен «Сугаш барып келедим» — деп, каруу јандырадым. «Ыраада кайда барып келедер? – дезе, «Барнаул» деп айдадым. Оноҥ ары барган эмес. Быјыл кӱӱк айдаҥ ала ӱй кижиле кожо јорыктаар болорыс – деп, Валерий Тохнинович адакыда айткан.
Быјыл бу кижи «РФ-тыҥ иштиҥ ветераны» деп кӱндӱлӱ атла адаткан. Тоолу кӱн кайра 65 јажы толгон. Оныҥ турлузына барган кӱн Валерий Тохнинович трактордыҥ јанында иштенип турган. Келген амадубысты угуп, бош эмес те болзо, бир канча ӧйин биске учурлаган. Ого берген сурактардыҥ тоозында «Кандый бир комудалдар бар ба?» деген сурак болгон эди. Ол ого мындый каруу јандырган: «Комудап туруп не иштеер».
Айдарда, Валерий Тохниновичке ижи база да турулталу, тӱжӱмдӱ, алкы бойы су-кадык болзын деп кӱӱнзейдис.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина