Алтайдын Чолмоны

Чаҥкыр туулардыҥ јаражына алдырткан…

18.03.2022

Фотојурукчы, скульптор Леонид ИРКИТОВТЫ, оныҥ јайаандык иштерин тергееде эл-јон, онойдо ок ыраак-јуук талалардаҥ келип тургандар, айылчылар јакшы билер.

Ол Алтай крайдыҥ Тоурак јуртында 1957 јылдыҥ тулаан айыныҥ 23-чи кӱнинде чыккан. 1959 јылда Леонидтиҥ ада-энези Владимир Ильич ле Павла Николаевна Иркитовтор кӱнбадыштай јерлерге улусты јаттыргызар программа аайынча Калининград јаар кӧчкӧн. 1964 јылда уулчак Калининградтыҥ 14-чи таҥмалу орто школына баштапкы класска ӱренерге барган. Јаан удабай ада-энезине каланыҥ ӧскӧ районынаҥ јадар тура келишкен ле уулчак ӱредӱзин 21-чи школдо улалткан.
1971 јылда олордыҥ билези Фергана (Узбек ССР) јаар кӧчкӧн. Ол ондо 1974 јылда каланыҥ 18-чи таҥмалу орто школын божодып, геодезисттердиҥ партиязына ишмекчи болуп кирген.
Је јииттиҥ санатка, јайаандыкка јилбӱзи эркидеп, бойыныҥ ӱредӱзин улалтарга Казахстанныҥ Алма-Атыда Абайдыҥ адыла адалган педагогический институдыныҥ художественно-графикалык факультедине кирип, билгирин бийиктедер амадулу болгон. Бу бийик ӱредӱлӱ заведениени божоткон кийнинеҥ, ол Тургайский областьтыҥ (Казахстан) Аркалыктагы И. Алтынсаринниҥ адыла адалган пединститудыныҥ черчениениҥ ле јуранарыныҥ кафедразына ассистент эдип аткарылган. Пединститутта ӱредӱчи болуп иштеери оморкодулу, алдында – аспирантура, је јӱрегинде, санаа-кӱӱнинде чек ӧскӧзи болгон. «Сен јайаандык кӧрӱмдӱ, сеге јайалтаҥды чечер, ӧзӧр керек» деген сӧстӧр амыр бербей, ӧзӧгин кӱйбӱреткен – онойып ол билимчи-ӱредӱчиниҥ ижин токтоткон. Качан художественно-графикалык факультетте ӱренип турарда, Леонид чӱмдемел скульптурала, гальванопластикала јилбиркеген.
1982 јылда ол Фергана јаар бурылып, мында јурукчы-оформитель болуп иштеген. Ол ок ӧйдӧ фото согорыла јилбиркеп, бу ишти база эрчимдӱ апарган. Леонид Иркитов 1984 јылда учурлалган мемориал комплексти белетеери аайынча бастырароссиялык кӧрӱ-маргаанда турушкан. Кӧрӱ-маргаанда јарлу скульпторлор, јурукчылар да турушкан болзо, је ырыс сакыбаган јанынаҥ јиит јайалтага келишти. Оныҥ ӱлекери баштапкы јерге чыккан ла јиит скульптордыҥ башкарганыла Ферганада мемориальный комплекс тургузылган. Тӱӱкилик учурлу комплекс јуучыл летчикке, Совет Союзтыҥ Геройы Николай Гастеллого ло оныҥ авиаполкынаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ фронтторында Советский Союзтыҥ Геройлоры болгон 11 летчикке учурлалган. 1989 јылда Л. Иркитов јаткан-иштеген јерин солып, студент ӧйлӧри ӧткӧн Алма-Аты јаар кӧчкӧн. Мында ол солун јайаандык иште иштеп баштаган.
Ол Алтайдаҥ эки ле јаштуда ӧскӧ талага барган. Кичӱ тӧрӧлинеҥ ыраакта 36 јыл јӱрген. Је јаантайын ого бойына «Алтай – ол јаҥыс та тӱрктердиҥ эмес, је мениҥ де ӧзӧгиме кару Тӧрӧлим ине. Эки јашка јетире энемниҥ сӱдин эмип, Алтайда, телекейдиҥ тӱрк калыктарыныҥ кабайында јаткан бойым, меге Алтайыма, јериме јанар керек. Мен Алтайдыҥ чындык уулы, тӧрӧлим мени сакып јат» деген санаалар амыр бербей барган. Онойып, Леонид 1995 јылда чаҥкыр кырларына јанган.
Алтайдыҥ байлу Кадын бажы, Ӱч-Сӱмер ӱргӱлјик мӧҥкӱлери, кырлардыҥ ортозыла, ӧзӧктӧ аржан суулар аккан, јылым кайалардыҥ ортозында улу јаан Кадын согулган. Алтын Кӧлдиҥ кӱскӱдий тымыгынаҥ токуналу, ийде-кӱчтӱ баатыр Бий јолын алып, јаражай Кадынла биригип, сӱӱштиҥ теҥизи јаар табылу улалат. Алтай кырлардыҥ јайалталу уулы мыны ончозын кайкап кӧргӧн. Је оны эҥ ле тыҥ кайкатканы – кижиниҥ ле ар-бӱткенниҥ ортодогы эптӱ-јӧптӱ колбулары. «Нениҥ учун алтай улус агаш-ташты, аржан сууларды, ук-тӧстӧрдиҥ кырларын, от-очогын байлаган?», «Нениҥ учун кажы ла ук-тӧстӧ бойыныҥ байлу аҥ-кужы бар?» деп јилбиркеткен сурактарына чокум карууларды бедиреген.
Чындап та, ончо немени бир ле уунда оҥдоп, аайлап болбозы јарт ине. Онойып, Леонид Иркитовто чек башка, аҥылу, сӱрекей солун ла јилбилӱ јӱрӱм башталган. Азый ол, качан бойыныҥ тазыл-тамырынаҥ ыраакта болордо, ол телекейге ончо ло совет улус чылап кӧргӧн. Је кичӱ тӧрӧлине јанып келеле, оныҥ калыгыныҥ ойгор ӱредӱзи, тайанганы, тудунганы јебрен тӱрктердиҥ кудай јаҥы – Кӧк Теҥери деп јарт оҥдоп алган. Тенгрианствоныҥ ойгор ӱредӱзиле јилбиркеп, Леонид Владимирович мынаҥ арыгы јӱрӱмин албатызына учурлаарга бек шӱӱген.
1995 јылда ол албатыныҥ узанатан ла кееркедетен «Сартакпай» деген тӧс јерине иштеерге кирген. Оноҥ 1998 јылда Горно-Алтайсктыҥ типографиязына менеджер болуп иштеерге кӧчкӧн. Бу предприятиелерде иштеп турарда, бойыныҥ сӱӱген јайаандык ижине ӧй чек артпайтан. Онойып, 2012 јылда ол нӧкӧри Владимир Волковло (Ферганадаҥ) кожо «Спарк» деген дизайн-студияны ачкан. Мында Леонид Иркитов бойыныҥ ончо ӧйин јайаандыкка берген. Јайаан ижи оныҥ јилбӱлери јӱрӱминде бӱдерине кӧнӱ учурлалган. Је фото согоры тӧс јерде турган.
Оныҥ ижиниҥ тӧс темазы – алтай албатыныҥ чӱм-јаҥы. Ол филология билимдердиҥ кандидады, алтай чӱм-јаҥ аайынча специалист Алевтина Наевала јуруктарлу методбичиктерди белетеп чыгарган.
Россияныҥ журналисттериниҥ биригӱзи-ниҥ турчызы И. Тенгереков: «Леонид Иркитовты баштапкы алтай фотојурукчы деп айдып болбозым. Је ол алтай фотојурукчылардыҥ јолын улалтат. Темдектезе, Г. И. Чорос-Гуркинниҥ карындажы фотојурукчы Степан Гуркинниҥ јайаан ижи шиҥделбеген, тереҥжиде кӧрӱлбеген деп айдарга јараар. Бу фотојурукчы Степан Гуркинниҥ фотохудожественный школын, оныҥ ижин чебер ле каруулу улалтып јаткан деп темдектеер керек» – деп айтты.
Фотојурукчы Л. Иркитовко бек су-кадык, фотохудожество деген кайкамчылу ууламјыда јаҥы једимдер, ачылталар кӱӱнзеери артат.

Клара ПИЯНТИНОВА белетеген