Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Пазырыктыҥ культуразыныҥ табынтылары – Кыдатта

18.03.2022

Кыдат јериниҥ археологторы јербойында солун табынты эттилер. Пазырыктыҥ корымдарынаҥ 26 колоҥду алтын коргол (бляшка) табылды. Олор кучалардыҥ баштарыныҥ ла ӧҥӧлӧп јаткан барлардыҥ сӱр-кеберлери. Китайдагы Синьцзян автоном аймакта Сигоу јердеги јебрентик корымдардаҥ чыккан алтын эдимдерди бир ле ус кижи јазаган. Бистиҥ эрадаҥ озо IV-II чактарда пресс-бӱдӱм ажыра урулган алтын сӱр-кеберлердиҥ он экӱзи ӧҥӧлӧп јаткан бардыҥ сӱр-кеберлери, 14 табынты — койлордыҥ баштары. Алтыннаҥ јазалган эдимдерди билимчилер шиҥдейле, бу эдимдердиҥ ээлери јамылу ла бай улус болгон деп шӱӱлтеге келдилер. Шиҥжӱниҥ уч-турултазы World Archaeology журналда элбеде бичилген.
Кыдат јеринде беш эл автоном аймак бар. Олордыҥ бирӱзи – Синьцзян-Уйгур автоном аймак. Оныҥ гран-кыйулары сегис ороонго јуукташ: Монголия, Россия, Казахстан, Кыргыстан, Таджикистан, Афганистан, Индияныҥ ла Пакистанныҥ ајарузында турган Ладакх деп јер. Азыйгы ӧйлӧрдӧ бу тергеениҥ јериле Улу торко јол ӧткӧн. Синьцзян јериниҥ тӱӱкизин кӧргӧндӧ, сӱрекей јилбилӱ учуралдар болгон эмтир.
Синьцзян тӱрк каганат ӧйинеҥ ала башка-башка империяларга кирген. Јӱк ле 1933 јылда Кӱнчыгыш-Туркестан ислам республика тӧзӧлип, СССР-даҥ јӧмӧлтӧ-болуш алып, оныҥ тоозына 17-чи бирлик республика болуп кирерге чырмайган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда (1941-1945 јј.), Синьцзян Совет Союзка тӱкле, аш-курсакла болушкан. Је 1942 јылда коммунисттердиҥ ӧткӱрип турган политиказын јамандап, тууралап баштаган. Арт-учында тӱймеен болуп, Кӱнчыгыш-Туркестан Революциялык Республика тӧзӧлгӧн. Сталинградтыҥ јанындагы јуу-согуштыҥ уч-турултазынаҥ Улу јууныҥ айалгазы јарт боло берерде, јаҥы тӧзӧлгӧн республика СССР-га такыптаҥ болужарга чырмайган. Је Москва республикага јилбӱзин јылыйткан. 1949 јылда Синьцзян Кыдат јерине кожулган ла 1955 јылда Синьцзян-Уйгур автоном аймак тӧзӧлгӧн.
Эрте темир чактыҥ пазырык археологиялык культуразын билимчилер 150 јыл шиҥдеп келгендер. Ол культураныҥ ӧйи бистиҥ эрадаҥ озо VI-III чактар, айдарда, скиф ӧйлӧр. Бу ӧйдиҥ культуразын бириктирип турганы – ол јуучылдардыҥ јепселдери, аттардыҥ ээр-токумдары, ӱйген-кижеҥдери тӱҥей болгоны. Анайда ок бу ӧйдӧ аҥдардыҥ сӱр-кеберлеринеҥ јӱзӱн-башка эдимдер јазалып турган бирлик кеендик ӧй болгон. Кӧчӱп јӱрер албатылар — кышкыда бир јерде кыштаар, јай ӧйинде ыраак тууларда мал кабырып јӱрер албатылар шалварды курчанар јуучыл кайыш курлар јаантайын тузаланатан. Бу курларды аҥдардыҥ сӱр-кеберлеринеҥ јазалган колоҥду коргол кееркедетен. Олор кандый ла темирдеҥ белетелип јазалатан.
Пазырык культураныҥ кереестери Туулу Алтайдыҥ јеринде сӱрекей кӧп. Олордыҥ бирӱзинде 1993 јылда ӱй кижиниҥ мумиязы табылган. Оны билимчилер «Ӱкектиҥ Каан-кызы» деп адагандар. Табынты тургуза ла телекей ичинде јарлу боло берген.
Пазырык ӧйиндеги корымдар Россиянаҥ башка ороондордо база бар. Анчада ла Казахстанда, Монголияда ла Синьцзянда. Синьцзянда, Хами каланыҥ јанында, Сигоу деп пазырык бар. Археологиялык казынты иштер мында 2012 јылда башталган. Баштапкы корымда таштардыҥ алдынаҥ агаштаҥ јазалган сӧӧксалгыш табылган. Анда кижиниҥ сӧӧк-тайагы болгон. Ӧлгӧн кижиле кожо салылган јӧӧжӧниҥ тоозында аттардыҥ сӧӧктӧри, керамикалык тӧрт айак-сосуд, алтыннаҥ јазалган 133 эдим, шилдеҥ ле сердоликтеҥ јазалган 100 јинји болгон. Анайда ок, сӧӧксалгыштыҥ ичинде ле аттардыҥ сӧӧктӧриниҥ јанында алтын суркурууштыҥ ӱзӱктери табылган. Билимчилер ӧҥӧлӧп келип јаткан 12 бардыҥ ла 14 койдыҥ алтыннаҥ јазалган баштарына аҥылу ајару эткен. Эдимдерде алтынныҥ кеми 92,4-95,8 процент, мӧҥӱн 4,2-7 процент болгоны јилбилӱ. Арткан корымдардаҥ чыккан алтын эдимдерде мӧҥӱнниҥ ле јестиҥ кожынтызы кӧп болотон. Бу учуралда алтын ару болгоны кайкамчык.
Билимчилердиҥ темдектегениле, мындый табынтылар бай улусты сӧӧктӧгӧн сӧӧксалгыштардаҥ чыгат. Синьцзянда, Казахстанда ла Тӱштӱк Сибирьде јаткандарда кайыш курдыҥ алтын колоҥду корголдоры кижиниҥ байын, јамызыныҥ јаанын кӧргӱзет. Андый улус политикалык башкараачы да улустыҥ тоозында учурап јат. Пресс-бӱдӱмле јазалган алтын эдимдер кӧчӱп јӱрген малчы-койчы улустыҥ тӱрген јӱрӱжин кӧргӱзип јат. Пазырык культураныҥ мынаҥ озо казынтыларыныҥ ортозында телекейде эҥ ле јаан кебис чыкканын темдектеп ийер керек. Кебисти Туулу Алтайда тапкандар. Оны белетеген ӧй эрте темир чакка келижип јат. Кебисти белетеген тӱкти будуган будуктардыҥ чыҥдыйын алып кӧргӧндӧ, алтай ӱй улус ыраак јерлерге кӧчӱп јӱргени јарталат.

Михаил ПОДРЕЗОВ
nplus.ru

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина