Алтайдын Чолмоны

«Алтай тилис бай ла чыҥдый»

22.03.2022

Россияныҥ Федерациязыныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи, Алтай Республиканыҥ албатылык бичиичизи, алтай калыктыҥ тоомјылу деген кижизи Б.Я. Бедюровко тулаан айдыҥ 20-чи кӱнинде 75 јаш толгон. Учурлу јажыла колбой, бис Бронтой Янговичти редакцияга кычырып, солун куучын-эрмек ӧткӱрдис.

– Бронтой Янгович, јакшылар!
2022 јыл – республикабыска учурлу јыл: Ойрот автоном облазыбыска, «Алтайдыҥ Чолмоны» ла ок чылап, 100 јыл! Анайда ок јарлу кӧп улустыҥ, ол тоодо Слердиҥ, толо јаштарыгар толуп јат.
Слердиҥ поэт, бичиичи болгон ады-чабыгарда, бастыра јӱрӱмигер бистиҥ газетле бек колбуда. Оныҥ учун кайра эбирип, Слердиҥ јаш тужыгарга баралыктар: газетти качан кычырып баштаганаар, баштапкы јолдыктараар оныҥ бӱктеринде качан чыгып баштаган?
– «Алтайдыҥ Чолмоны» газедибисле бичиктиҥ кӧзин танып баштаганымнаҥ бери таныш деп айдарга јараар. Фронтовик адам јуунаҥ келип, ооруп-јобоп то јӱре, калганчы јылдарында почтальон болуп иштеген. Почта келгенде, таҥ атканча, кӧзимди ӱреп туруп, бастыра бар-јок газет-камысты бажынаҥ ала учына јетире кычырып салатам, алтайлап та, орустап та. Оныҥ учун «Чолмонды» нулевой класстаҥ ала бастыра јӱрӱмиме ӱзӱги јогынаҥ кычырып келгем. Чынынча айтса, калганчы јылдарда кӧзим чала артап, ас кычырар болуп калдым.
100 јыл мынаҥ озо бистиҥ автоном область тӧзӧлгӧниле колбой, јӱзӱн-башка отоктор, учреждениелер, ол тоодо эки-ӱч газет, издательство, типография тӧзӧлгӧн. Бу сӱрекей јарамыкту алтам, кӧнӱ ичкери ӧзӱм болгон деп айдар керек. Оныҥ учун «Алтайдыҥ Чолмоны» газедис областьла, республикабысла, алтай калыгыбысла кожо бӱткӱл чакты ӧдӱп, Тӧрӧлисте болуп турган ончо учуралдарды јарлаган, јаманды-јакшыны кожо кӧргӧн, бичиген, јууныҥ кату јылдарын да ӧткӧн, ырысту јакшы јылдарда да иштеген.
Бистиҥ бастыра поэттер, бичиичилер «Алтайдыҥ Чолмонынаҥ» ӧзӱп чыккан. Ол тушта баш редактор ады јарлу бичиичи, журналист И. В. Шодоев болгон эди. Адаров, Кокышев, Палкин кийнинде каткырыжып айдыжатан: «Алтай литература И. В. Шодоевтиҥ шинелинеҥ чыккан». Мында литературный кружок то ӧткӱрилетен. Ол керегинде айткажын, мен, 9-чы класстыҥ ӱренчиги, кезикте калганчы уроктоҥ качып, бери келетем.
Сананзагар да, ол ӧйдӧ редактордыҥ ижи сӱрекей кӱч: текстти колло терер, бажын тӱжӱрип, кызыл карандаштаҥ тудала, таҥ атканча кычырар. Ӧрӧкӧн ол јанынаҥ коркышту турумкай кижи болгон. Андый да болзо, мен, кандый да бор-ботко дейтен, оогош ӱренчик, келзем, редактор мениле јарым частаҥ, бир частаҥ куучындажып отурар. Эмди ле билип јадым, ол мени јакшы кӧрӱп, сургадып, укаалап турганын. Ол адамла таныш болгон, 1957 јылда айлыска келип јӱрген, «Койонок» деп бичигежин сыйлаган эди. Бис бичикти колдоҥ колго берижип, сонуркап туратаныс. Бичиктер, газеттер ас болгон не. Ол ӧйлӧрдӧ бистиҥ албаты бичик кычырарга сӱреен сӱӱйтен эди. Газетте кандый бир јакшы материал чыкты ба, оны јарым јыл куучындажып, бой-бойлорына берижип, айдыжып- шӱӱшкилеп тургулаар.
«Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» 95 јылдыгы болордо, «Алтай учун сӧс» деп серияныҥ баштапкы томын чыгаргам, ондо јаштаҥ ала мында бичиген, јарлаган статьяларым ончого јуук кирген. Азыйгы бичимелдеримди ӧнӧтийин тӱзетпегем, ол ӧйдӧги орфография кандый болгон, бойымныҥ эрмегим, темаларым канай солунган, анайып ла артыргам. Оныҥ учун алкыш-быйаным, јакшынак кӱӱн-санаам тӧрӧл газедиске! Ӧскӧ дӧ бичиичилер, јайаачылар онойдо ло «АЧ-да» јарлаган статьяларын јууза, солун бичиктер болор эди.
– Слердиҥ редакцияда иштеп те ийген ӧйигер бар.
– Ийе, институтты једимдӱ божодоло, 1972-1975 јылдарда И. В. Шодоевтиҥ башкартузыла журналисттиҥ ижиниҥ ченемелин алгам. Ол тушта кӧп јаан јашту јакшынак улус иштеген, ол тоодо фронтовиктер. Шабалин, Кан-Оозы, Улаган аймактардаҥ ӧскӧ, Турачак, Майма аймактардаҥ тӧрӧл алтай тилин сӱреен јакшы билер улус иштеген. Эмди бу аймактардаҥ ондый улус чык-пас болды, онызы ачымчылу. Оймонныҥ алтай тили кандый солун јараш болгон: Сугаш-Абайдаҥ, Кастакту-Корумдунаҥ, Тӱҥӱр-Кујурлунаҥ. Бу јурттарла јаҥыдаҥ колбу тудуп, балдарысты ӧскӱрер ле керек. Газеттиҥ ижине тузазын јетирген, јербойыныҥ солундарын ийип турган јурткоррлор кӧп болгон. Бу да ишти орныктырар керек деп сананадым.
«Алтайдыҥ Чолмоны» чыҥдый литературный алтай тилибисти ӧскӱрерге јаан јӧмӧлтӧзин јетирген. Кӧчӱреечилердиҥ бӧлӱги де болгон, бу јаан учурлу бӧлӱк, эҥирде партияныҥ, башкаруныҥ материалдарын кӧчӱрип баштайла, таҥ ла типографияга аткарар, газет ӧйинде чыгар.
Бӱгӱн бисте чоп-чокум, бийик ӧзӱмдӱ алтай тилибис орныгып-јаранып, бар болгонына јаан ӱлӱӱзин газедис јетирген деп айдар керек.
– Слер кӧп јорыктап, карындаштык калыктарла јолыгадаар, журналисттерине интервьюлер бередигер, редакцияларына, байла, айылдап барадыгар. Олордыҥ изданиелерин ле бистиҥ јӱс јылы кирген «аксакал» газедисти тӱҥейлештирзес, кем кемнеҥ тем алар керек? Бис олордоҥ бо, олор бистеҥ бе?
– Удура-тедире, ӧмӧ-јӧмӧ иштеер керек эмей. Совет ӧйинде «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» хакастарла солун статьяларыла јаантайын ӱлежип туратан.
30 јыл кайра, Алтай Республика тӧзӧлгӧн кийнинеҥ, коштой јаткан карындаштарла бой-бойысты ундыжып салганыс. Олорло, анайда ок коштой турган Алтай крайла, Кӧмӱр областьла да најылажып, ондо Алтай Республиканыҥ кӱндерин, бичиичилердиҥ, журналисттердиҥ туштажуларын не ӧткӱрбес?
Эмди ле кыргызтарла, татарларла бичимелдерисле ӱлежип турзаас, тем алыжып јӱрзеес, не аайлу тузалу болор, олорго до, биске де. Ол ло Кавказта биске карындаш тӧрт калык бар: карачайлар, балкарлар, кумыктар, ногайлар. Олорло кожо не иштебес – бис сӱрекей јуук тилдерлӱ, угы-тӧзибис јаҥыс эл-калык эмейис. Алдында мен Москвада ӱренип турарымда, «Алтайдыҥ Чолмонын» алдыртып туратаныс. Магомед деп балкар уул газетти экелип, «опять в вашей газете ошибка вышла» деп, меге алаатып айдатан. Тилдерис тӱҥей ине, је орфографиязы башка. Онойып, бой-бойыстаҥ суражып, сӧстӧристи тӱҥейлежетенис.
Алтай тилистиҥ учуры эмди бийик. Бис кандый ла классика чӱмдемелди, орус та бол, телекейлик де бол, алтай тилиске кӧчӱрип ийер аргабыс бар. Тилибис тыҥып-курчып, кеҥип, эр кемине једип калган. Орооныстыҥ башчызы В. В. Путин де ол керегинде айдып јат. Бис бастыра тӱрк тилдердиҥ тӧзи, бис Алтайлык тӱӱкиниҥ бажында отурып јадыс. Бойыс дезе оны тургуза ӧйдӧ чала аайлабай, јетире керексибей јадыс. «Бистеҥ бӱткен» деп айдарга, бойыска литературабысты, орфографиябысты јарандырар, тӱзедер, тапташтырар керек. Эдетен иш кӧп.
– Байла, тилисти јарандырардаҥ ӧскӧ, оны јазап ӱренер керек…
– Тӧрӧл тил керегинде сурак јаҥыс бисте кыйгы-кышкыла турган эмес, керек дезе татарлардыҥ алдында турат, казахтардыҥ јарымызы тилин шык билбес. Бу ӧҥзӱре сурак. Чын, тилибис уйан эмес, оны чыҥдыйын ӱредери јок. Бистиҥ балдар јайалталу, кӱнбадыш, кыдат-јопон тилдерди јеҥил ӱренип алат. Бу ок ӧйдӧ бойыныҥ тӧрӧл тилин билер керек. Бис мында эки тилле куучындажып, айалганы сеспей јадыс, је республикаҥнаҥ чыгара барзаҥ ла, алтай тилиҥди билбес болгоныҥнаҥ улам, коркышту кӱчке келижер, јолуккан улус «нацияҥ кандый, тилиҥ кандый» деп сураар. Тилиҥди билбес болзоҥ – улустыҥ кӱӱни сеге коомойтыыр. Оны тургуза ла бойыҥ сезип ийериҥ. Азыйда, бис ӱренип турарыста, кожо ӱренген буряттар, калмыктар, казактар тилин билбеске јуук болгон, олорды бу јанынаҥ орустар аҥдыыр, экинчи јанынаҥ каралар ийде салар, кем де бойына јууктатпай јат.
А бӱгӱн «мен алтай» дезеҥ, ол јакшы угулат, оморкодулу, сен ар-кижилер кӧзи алдында бийик, тоомјылу боло бередиҥ. Олор билер, Алтай тӱрктердиҥ ӧскӧн-бӱткен јериниҥ ээзи сен деп. Ол ло азербайджандар, татарлар бис алтай деп айдыжып баштаган. Бир јанынаҥ ол јакшы, экинчи јанынаҥ чочыдулу: бир кӱн келип, бистиҥ јерис мында деп блаажардаҥ айабас. Ол јанынаҥ ајарыҥкай болор керек. Је бис тилисти, культурабысты билзеес, олордоҥ бийик болорыс, керек тоодо эмес.
2009 јылда Францияда Антуан де Сент-Экзӱпериге учурлалган конференция болгон, улус 23 ороонноҥ келген. Французтар бу јаан ороондордыҥ тилдерине (јопон, корей, немис, индиец) Экзӱпериниҥ чӱмдемелдери кӧчӱрилгенин кайкабай јат, а кайда да, туку Сибирьдиҥ ичинде Алтайда, алтай тилге кӧчӱрилген деп угуп, сӱреен кайкайт («Кичӱ бий» 166 тилге ол тушта кӧчӱрилген чӱмдемел).
– Чындап, «Кичӱ бийди» алтай тилге кӧчӱрген кижи – Слер.
– 1970 јылда мен 2-чи курста ӱренип турала, бу чӱмдемелди кӧчӱргем. Бу ишти бӱдӱрерге јеҥил болгон, нениҥ учун дезе ондогы философия бистиҥ алтай чӧрчӧккӧ тӱҥей.
«Принц» деп сӧс јок болордо, «Кичӱ Каан-уул» деп адагам. 40 јылдыҥ бажында оны ойтодоҥ кепке базатан сурак тура берерде, эмеш јалтангам: тил де кубулган, бойымныҥ марым да тыҥыган… Је кӧрзӧм, кем јок эмтир, тоолу ла тӱзедӱлер эттим. Јаҥы кӧчӱриште «Кичӱ бий» деп адагам. «Каан» деп ӧскӧ тӱрк тилдерде база бар, је принц «бий» дегени ол јаҥыс ла бисте болгон. Анайып, бис ӧскӧ калыктарга кӧргӱзип јадыс: акту бойыстыҥ мындый сӧстӧрис барын, араб, перстеҥ алынган, кӧрӱшкен эмес.
Анайда ок бу ла автордыҥ «Планета людей» деп бичимелин кӧчӱрерге чырмайгам. Сӱреен кӱч, чачып ийген болгом, јӱк 16 јылдыҥ бажынаҥ тӱгестим. Је коомойы, эмдиги ӱйе текши литератураны ас кычырат, ајару эмдиге јетире эдилбеген. Кем ајарар, баалаар?
– Литературага једеристе, Слер Алтай Республиканыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ председатели. Бичиичилер ортодо кандый солундар бар? Алтай литератураныҥ ӧзӱми јанынаҥ нени айдарыгар?
– Чынын айдар болзо, калганчы 20-30 јылдардыҥ туркунына јаҥыс алтай литературада эмес, бӱткӱл Россияда литератураныҥ айалгазы кӱч.
1991 јылдаҥ бери, государство солынганыла колбой, Бичиичилер Отогын ороондо ӧнӧтийин тӱбек-шырага, тӱреҥи-јоксырашка ӧштӱлер тӱжӱрип койгон. Оноҥ озо бис государствоноҥ эмес, ол бистеҥ кирелте алып туратан. Эмди чек башка. Мен бӱгӱн оҥду ишјал јокко иштеп јадым, андый да болзо, кычыртулар аайынча бастыра ороонло јорыктайдым, Алтай Республиканыҥ, литературабыстыҥ, Алтайыстыҥ ады-чабы ӱзе јерде угулат. Система кубулганыла колбой, Тӧс јер «бис слерге суверенитетти јеткилинче берип койгоныс, культурагарды, литературагарды ӧскӱрерин, кичеерин республикан бюджет ажыра бойыгар јеткилдеер учурлу» деп айдып молјоп салган. Тергеебисте онызы јетире оҥдолбой јат. Бистеҥ эмеш артык иштеп турган јаҥыс якуттар, олордыҥ башкарузы бу суракты јакшы аайлап јат. Якутиядый, Башкириядый, Татарстандый республикаларда, Кавказтагы јерлерде јербойыныҥ башкарузы, депутаттары литератураныҥ учурын јакшы оҥдоп, чӱмдӱ сӧзин ӧскӱрерге, ого јаан ајару эдет. Карын, бӱгӱнги башчы О. Л. Хорохордин бу суракты аайлап келгени сезилди.
Тогузон јылдарда бичиичилер, јурукчылар, театралдардыҥ, композиторлордыҥ биригӱлерин јондык организациялар эдип салган. Ол јаан јастыра керек. Бу государственный учурлу, идеологияныҥ баштапкы јеринде турган отоктор болгон. Керек болзо, бичиичилер Л. И. Брежневке ортозында улус јогынаҥ телефон согуп, сурактарды кӧдӱретен. Расул Гамзатов КПСС-тыҥ Тӧс Комитединиҥ качызы М. И. Сусловко кӧндӱре ле кирип баратан. Мени де сананып ийзеер, 1977 јылда аспирантурага ӱренип келеримде, атту-чуулу востоковедтер, академиктер, докторлор карманымда СССР-дыҥ Бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ кереес кызыл бичигин кӧрӱп, меге, јиит бичиичиге, кӱйӱнгилеп туратан. Олор, јаан јамылу улус, бистиҥ биригӱге јууктап та болбой турган. Эмди бу статусты, оныҥ энчи-јӧӧжӧзин (издательстволорын, типографияларын, таҥынаҥ санаторийлерин) кайра јандырарга кӱч.
Андый да болзо, алтай литература ӧзӱп јат, бичинетен улус бичинип јат. Эйе, XXI чакта атту-чуулу бичиичилерис јажы једип, ак-јарыктаҥ ыраады. Айалга коомойтыды. Экинчи Адаров, экинчи Кокышев, Укачин, Шатинов бисте јок. Бу айалганы тӱзедерге, араайынаҥ эптежип-куучындажып, бир уунда 14 бичиичини (!) Арасейдиҥ Бичиичилер биригӱзине алдырттым. Бӱгӱн бисте бичиичилердиҥ тоозын, азыйгызына кӧрӧ, ӱч катапка кӧптӧдип салдым, јаан тал-табыш, мактаныш јогынаҥ.
Алдында алтай литературада Александра Саруеванаҥ башка ӱй улус чек јок болгон. 70 јылдарда бу суракты мен кӧп такып кӧдӱргем. Јаҥы бичинип турган Гӱзел Елемованы, Сурайа Сартакованы, Јергелей Маскинаны бойыныҥ ӧйинде ӱредӱге ийерге амадагам. Оныҥ да кийнинде кӧп балдарды кийдиришкем. Эмди келин-кечкиндердеҥ кӧп бичиичилер табылганы мени сӱӱндирет. Улаган, Кош-Агаш аймактардаҥ јайалталу балдар кӧдӱрилип јат. Јаҥыс база бир јаан сурак – байагы јайалталарды ӧрӧ кӧдӱрерге, билдирлӱ ӧскӱрерге бисте издательство јок.
– «Алтын-Туу»?..
– Ол государственный. Биске дезе бичиичилердиҥ таҥынаҥ издательствозы керек, јӱк ле кееркедим литератураны кепке базып чыгарар этирте.
– Слер орооныс, телекей ичиле кӧп јоруктап јадыгар. Калганчы ӧйдӧ кандый јоруктар, туштажулар болгон, айса болзо, кандый бир солун ӱлекерле иштейдигер?
– Мениҥ јӱрӱмимниҥ кӧп сабазы, 55 јыл, Москвала тудуш. Кандый да ӧйдӧ кӧндӱре Москвада јуртагам, оныҥ учун оныла ӱзӱлер, айрылар аргазы јок. Бичиичилик ижимнеҥ башка, билимдик, јондык иштерде туружадым. Темдектезе, «Лодомир» деп издательство телекейлик поэзияныҥ антологиязын јууп јазап јат, мени ары кожуп салган, база кӧрӱжип, айдыжып јадым. Удабас азербайджандар андый ок эки томын чыгарып јат. Мен алтай поэзияныҥ эки антологиязын чыгарзын деп, олорго база баштандым, бу иш планга кирген. Баштапкызында, ондо кӧп акча чыкпас, экинчизинде, ол антология тоомјыбысты кӧдӱрерге јаан учурлу болор.
Мен 1995 јылдаҥ бери Тӱрк калыктардыҥ конгрессиниҥ презинденти болуп иштейдим. Тӱрктер бӱгӱн кайда ла: бис, Россияда озогы чактаҥ бери јаткан тургун тӱрктер, СНГ-ныҥ алты республиказы — Азербайджан, Таджикистан, Казахстан, Узбекистан, Туркменистан, Кыргызстан. Оноҥ башка Монголия, Китай, Иран, Афганистан, Тӱндӱк Африка, Турция кайда! Белоруссияда, Литвада да тӱрктер бар. Муҥдар тоолу, тӧрт башка кудай јаҥду: кем де Палестина јаар мӱргӱп барат, кем де Мекка јаар. Бистиҥ Кудайыс дезе — Алтайыс. Бистиҥ јер – тӱрктердиҥ эленчик кабайы. Бис, адазыныҥ јуртында арткан очы уулы чылап, Алтайысты чеберлеп јӱредис. Је карындаш эл-калыктарла тил билижип јӱрерге, бис бышуу-белен эмезис. Олордыҥ ортозында јӱрӱп, јартамал, таныштыру куучындар ӧткӱрери – база да јаан иш.
– Бӱгӱн телекей ичинде политикалык айалга кӱч. Кӧп деген ороондор Россияга удура. Бу учуралда биске, алтайларга, јылыйып калбаска, оноҥ ары кырмактанып ӧзӧргӧ, канайда тудунар керек?
– Алаҥзыыр неме јок: Алтай–Сибирь–Россия бирлик. Бӱгӱн бисте республика бар, мынаҥ бийик статус ороондо јок. Оныҥ учун бисте ӧрӧ ӧзӧргӧ, бойыска јуук јаан калыктарды (кыдат, јопон, корей, индиец) кӧрӧргӧ, олорло теҥ болорго чырмайар керек. Бисте ол јанынаҥ бастыра аргалар бар, је бойыбыстыҥ ийдебисти, чыдалысты чала билбей јадыс.
– Бронтой Янгович, бу ла кӱндерде Слерге 75 јаш толгон. Ого учурлай биске, кычыраачыларарга, кандый сый белетеп алдыгар?
– 70, оноҥ 72 јажымды темдектеерге келишпей калган. Оныҥ учун 75 јаштаҥ кыйыжар арга јок. Санаалар, пландар кӧп эмей. Иштеримниҥ јарымызы јарлалбаган. Эмди олорды јарлаарга ӧй, айалга бар, кепке де базары кӱч эмес, јаҥыс сурак – акча-манатта. А меге дезе, ас ла дезе, јети том чыгарар керек. Јайаганым, јазаганым ас эмес.
7-8 класстаҥ ала алтай кожоҥдор јуугам, ол солун кожоҥдорды айдып берген улус эмди ак-јарыкта јок. Оны быжулап, чыгарар ӧй једип келди. Эмди сананза, бисте чыҥдый, толо алтай сӧзлик те јок. Темдектезе, алтай тилде канча сӧс, мен билбезим, бодозом, кайда да 160 муҥ кире сӧс бар. Якуттарда 15 том јартамал сӧзлик! Оноҥ до ары иштеп јадылар. Је олордыҥ кажы ла беш сӧзиниҥ экӱзи-ӱчӱзи орустаҥ келген, олор оны тегин ле кубултып ийет. Бистиҥ сӧстӧр, олорго кӧрӧ, бай, бойыстыҥ, тӧрӧл… Јебрен тӱрк тил дегенис – ол бистиҥ алтай тил ине, оны шиҥжӱлеерге специалисттерис јаҥыс јетпей јат.
Анайда ок, шиҥжӱчилердиҥ иштерин бир јерге јууп, «Слово об Алтае» деп серия чыгарып баштап алгам. Нениҥ учун дезе иштер толо, је олор чачыҥы. Мен бу ишти бистиҥ јӱрӱмди бастыра јанынаҥ кӧргӱзер деп баштагам (бир томым – кожоҥ, экинчи томым – публицистика, ӱчинчизи – проза, этнография ла оноҥ до ары). 2000 јылга эдийер деп санангам, је келишпеди. Ӱзеери кееркедим бичиктер кепке базар керек. 80 процент ӧйим јондык иштерге барат, оны ӧткӱрбес арга база јок.
Улустыҥ учы болбоско, ӧскӧ калыктардыҥ ортозында јӱрер керек, ӧскӧ ороондорго барып, Алтайды кӧдӱрер керек. Оныҥ учун мен тӧс ижимди бӱгӱнги кӱнде бӱдӱрбегем, туузылтарга јетпегем.
– Бу албатыга керектӱ иштер кыйалтазы јогынаҥ јол алынзын. Оны јӱрӱмде бӱдӱрерге, Слерде, Бронтой Янгович, бек су-кадык ла чыдамал болзын! Элбек куучын учун быйан. Алтайыстаҥ курчуулу, албаты-јоныбыстаҥ алкышту јӱрӱгер!

Куучын-эрмекти Светлана ТРИЯНОВА ӧткӱрген
Евгений Бутушевтиҥ фотојуругы
Редакциядаҥ: Б. Я. Бедюровло куучын-эрмекти интернетте «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ ютуб-каналынаҥ кӧрӧргӧ јараар
https://www.youtube.com/watch?v=R2XjvStwXIc