Алтайдын Чолмоны

Герценниҥ туразында Муза ээленген

22.03.2022

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ 100 јылдыгыла колбой ӧткӧн јылдарда бистиҥ газетте кепке базылган бичимелдер ойто такып кепке базылып, «озогызын ойгортып» турарда, Максим Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институттыҥ 70 јылдыгына учурлай 2004 јылда кепке базылган бичимелимди ойто такып эске алып ийерге санандым. Литератураныҥ, тилдиҥ, сӧстиҥ сурагы јаантайын курч турат. Бичимелде айдылганы кычыраачыларга јилбилӱ болор деп иженедим.

2003 јылдыҥ сыраҥай ла учында А. М. Горькийдиҥ адыла адалган Литературный институт бойыныҥ 70 јылдыгын темдектеген. Бичиичилер, институттыҥ башкараачылары, студенттер, аспиранттар билимдик семинарларда туружып, институттыҥ тӱӱкизин эске алып, литератураныҥ бӱгӱнги курч сурактарын шӱӱштилер.
Литературалык ууламјылу бу институт телекейде сок ло јаҥыс. Профессор-преподавательдер мынайда куучындайдылар: «Биске јайалталу улус келип, узын курчыдып, телекейлик литературала јууктада таныжып, бичиириниҥ башка-башка эп-сӱмелерине ӱренип, канатталып, узы бийиктеп, тӧрӧл литератураларына јанадылар. Прозаныҥ, поэзияныҥ, драматургияныҥ, критиканыҥ бийик усту специалисттерин јаҥыс ла бистиҥ институтта ӱредедис».
ГИТИС-ти божоткон кажы ла студент соҥында Станиславский болор дегени алаҥзулу. Онойдо ло ок Литинститутты божоткон кажы ла студент литератураныҥ классиги болор деп айдып болбозыс. Ондый да болзо, ороонныҥ литературазындагы эҥ ле јаркынду аттардыҥ, бичиичилердиҥ салымы Литинститутла колбулу. Юрий Бондарев, Василий Белов, Николай Рубцов, Лев Ошанин, Константин Симонов, Виктор Розов, Белла Ахмадуллина, Григорий Бакланов, Юрий Трифонов, Михаил Рощин, Роберт Рождественский, Владимир Солоухин, Сергей Михалков, Юрий Казаков, Юрий Кузнецов, Расул Гамзатов, Валентин Сорокин, Чингиз Айтматов… 70 јылдыҥ туркунына институтты ӱренип божоткон бичиичилердиҥ ончозыныҥ аттарын адаарга кӱч, је эҥ ле јаркындуларыныҥ аттары билимдик конференцияларда адалды. Олор бу «Тверской бульвар, 25» деп сурудагы тураныҥ кыптарынаҥ билгир, ийде-кӱч, канат алынып, кийнинде литературалык Россияныҥ кӧмзӧзин бичиктериле, повесть-романдарыла байгыскан, эмди де байгызадылар.
Эмди Литинституттыҥ тӧзӧлгӧни керегинде эске алып ийектер. М. Горький мындый институт ачарын некелте-сурак эдип тургускан. «Революцияныҥ адазы» В. И. Ленин озо ло баштап ого: «Элбек ле чындык амаду» — деп каруу берген эмтир. Је суракты јӧптӧбӧгӧн. Ленин јада каларда да Горький бу сурагын артыргыспаган. Совет јаҥныҥ башкараачыларын сӱмелеерге база канча кире ӧй керек болгон.
Баштапкы јылда Литинститутка удурумга берилген тура онойдо ло јажына институттыҥ туразы болуп артып калган. Тверской бульварда 25 номер-таҥмалу тура Москвада сӱреен јарлу. XVIII чактыҥ баштапкы јарымызында бу јерде дворян усадьбаныҥ Кыптары (Палаты дворянской усадьбы) тудулган. Оныҥ јаҥы ээзи А. Яковлев јаҥы туразын архитектураныҥ калганчы, јарлу эп-аргаларыла јарандырган. Бир канча ӧйдиҥ бажында мында Яковлевтиҥ карындажы јадып баштаган. Оныҥ билезинде Саша деп уулчак чыккан эмтир. Бу уулчак – келер ӧйдӧ јарлу бичиичи Александр Герцен. Оогош Сашаныҥ кыбы экинчи катта, эмди орус литератураныҥ кафедразыныҥ кыбында, болгон. Бичиичилер ортодо ол керегинде кокыр да јӱрет. Герцен орус литератураныҥ кафедразында билимчилердиҥ јуундарыныҥ ортозында чыккан деп. Бӱгӱнги кӱнде бу кафедраны кафедра-музей деп адайдылар.
XIX чактыҥ ортозында тура-усадьбаныҥ јаҥы ээзи Д. Сверебеев мында литературалык эҥирлер ӧткӱрип туратан. Туштажуларда Чаадаев, Грановский, Гоголь до туружып туратан деп јетирӱлер бар. Улу Октябрьдыҥ революциязыныҥ кийнинде бу тура «Герценниҥ туразы» деген тӱӱкилик адын алынып, литературалык эҥирлериле, туштажуларыла бай јӱрӱмдӱ боло берген.
1925 јылда Герценниҥ туразына бойыныҥ Москвада эҥ ле байлык библиотеказыла, јарлу рестораныла Бичиичилердиҥ биригӱзи кӧчӱп келген. Булгаковтыҥ јарлу «Мастер и Маргарита» деп романыныҥ бежинчи бажалыгында бу тура керегинде база айдылат.
Герценниҥ туразыныҥ бир канча кыптарында ол јылдарда јадар јери јок литераторлор јаткандар. Олордыҥ бирӱзи — Андрей Платонов. Ӧткӧн ӧйинде — паровозтыҥ машинизи. Мындый јашӧскӱрим керегинде А. П. Чехов чокым айткан: «Литератураныҥ ӧзӱминде бар тутактар – эҥ ле јайалталу јашӧскӱрим ишмекчиниҥ јолын талдап алып турганында». Герценниҥ туразыныҥ јанында кар арчып турган јиит кижи келер ӧйдӧ орус бичиичилердиҥ эҥ ле јаркындуларыныҥ бирӱзи болор деп кем де билбеген.
Бичиичилердиҥ биригӱзи бир канча ӧйдӧҥ Поварской оромдо Долгоруковтыҥ усадьбазына кӧчкӧн. Герценниҥ туразында Литературный институт артып калган. Баштапкы јыл баштапкы курска 100-теҥ ажыра студент јуулган. Ӱренетен ӧй очный бӧлӱкте 2,5, заочный бӧлӱкте 3,5 јыл болгон. 1942 јылда Литинститут титульный институттардыҥ тоозына кирген, беш јыл ӱредӱлӱ боло берген.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталарда, институттыҥ кӧп студенттери ороонын корыырга јууга атангандар. Је институт ижин токтотпогон. 1942-1944 јылдарда Розов, Бондарев, Бакланов, Асадов, Винокуров, Солоухин, Поженян, Шуртаков деп јуучылдар ӱренип келгендер. Кийнинде олор јууныҥ кӱч ле канду јылдары керегинде кӧп романдар, повестьтер бичигенин кычыраачылар билер. Ол јылдарда творческий семинарларды Леонов, Федин, Соболев, Паустовский деп бичиичилер ӧткӱргилеген.
Бӱгӱнги кӱнде Литературный институт телекейде јарлу институттардыҥ бирӱзи. Оны јарлу бичиичи, политик, некелтелӱ башкараачы Сергей Николаевич Есин башкарат. Институтта прозаныҥ, поэзияныҥ, драматургияныҥ, критиканыҥ ла кӧчӱрӱштиҥ семинарлары једимдӱ иштейт. Јаҥыс ла Россияныҥ талаларыныҥ эмес, онойдо ок ӧскӧ дӧ ороондордыҥ студенттери кӧп: Норвегиядаҥ, Америкадаҥ, Кореядаҥ, Ирландиядаҥ, Финляндиядаҥ ла о. ӧ.
Заочный, очный бӧлӱктерле кожо ВЛК једимдӱ иштейт (Высший литературный курстар). Мында бутка турган бичиичилер ӱренет. Россияныҥ Бичиичилериниҥ биригӱзиниҥ турчылары бичиктери чыккан да болзо, эки јылдыҥ туркунына мында јайаандык аргаларын курчыдып, ӱренедилер. ВЛК-ныҥ проректоры Валентин Васильевич Сорокин, поэт, орус литератураныҥ классиги, мынайда куучындаган: «ВЛК-да бис литератураныҥ элитазын белетеп, келер ӧйдӧ олорго јаан болужысты јетиредис. Бистиҥ ӱренеечилериске бастыра литературалык эжиктер ачылып, олордыҥ јайаандык ижине болушту болзын деп иштейдис. Је ВЛК-ныҥ ӱренеечилери бичиичи јолдо «бутка» туруп калган улус болгонынаҥ улам, олорго некелте тыҥ». Валентин Васильевичтиҥ ады-јолы национальный литератураларда сӱреен јарлу, не дегежин, ол албатылардыҥ литератураларыла јаантайын иштеген ле олорго јуук болгон.
Сары ӧҥдӱ эки кат тура Тверской бульвардыҥ ӧзӧгинде турат. Ӧскӧ ВУЗ-тарга кӧрӧ, ол, айса болзо, эски деп билдирер. Је бу тураныҥ кажы ла кыбы, кажы ла тепкижи учурлу. Мында Муза уйаланган, мында литератураныҥ Ӧргӧӧзи деп айдыжадылар. Айла, кажы ла ӱренеечи – келер ӧйдӧ јарлу поэттер ле прозаиктер – мыны сезип туратан ошкош. Олор бой-бойына сӱреен кару. Канча онјылдыктар кайра бу тура јаар ыраак, тууларлу Туулу Алтайыстаҥ Лазарь Кокышев, Аржан Адаров, Эркемен Палкин баштапкы ла кушкаштар болуп келгендер. Олордыҥ учурлу бичимелдери албатызы кыймыраган бу Москваныҥ ару таҥдарында, эрте јастарында, кышкы тӱндеринде бичилген болор. Олордыҥ кийнинде Литинститутта алтай кӧп бичиичилер, поэттер ӱренген.
Бӱгӱнги кӱнде, канча јыл ӧткӧн соҥында, баштапкы курста очный бӧлӱкте Айару Тохтонова ӱренет. Јергелей Яковлевна Маскинаныҥ ӱренчиги, кара майман сӧӧктӱ. Бӱгӱнги кӱнниҥ кӱч ле сӱӱнчилӱ, јараш ла кунукчылду саҥ башкаларын чындык кӧргӱзип, литературада бойыныҥ јерин табып, повестьтериле, куучындарыла бисти сӱӱндирер деп иженип турум. Онойдо ок кычыраачыларга јакшы таныш Айана Акпашева заочный ӱредӱниҥ бежинчи курсын божодып јат. Бичиичи бӱгӱн Новосибирск калада јадып иштейт. Баштапкы бичигин кепке базарга амадайт.
Ороондо јарлу ла аҥылу бу институт национальный литератураларды бойыныҥ канадыныҥ алдына алганында алаҥзу јок. Бӱгӱн Москва ла республикалар ортодо литературалык колбулар алдындагы ошкош эмес те болзо, је тергеелердеҥ келген поэттерге, прозаиктерге ајару ла кӱӱн ол ло бойы артканы сезилет.
Литинститутка ӱренерге кирерге кӱч. Некелтелер јаан. Эҥ ле учурлузы – јайаандык некелте. Је ондый да болзо, бу аҥылу ла јарлу институттыҥ кыптарында алтай студенттер кӧп ӱренгилезин, оныҥ јети кат общежитиезинде алтай ӱлгерлер кӧп јаҥыланзын деп кӱӱнзейдим. Бӱгӱн мында Россияныҥ бастыра калаларынаҥ, толыктарынаҥ ӱренедилер. Онойдо ок Дагестаннаҥ, Карачаево-Черкесиядаҥ, Киргизиядаҥ, Удмуртиядаҥ, Марий-Элдеҥ, Башкириядаҥ, Армениядаҥ, Узбекистаннаҥ келгендер ас эмес.

Айгуль МАЙМАНОВА,
Литинститутта ВЛК-ныҥ ӱренеечизи
(«АЧ», 22.05.2004 јыл)