Алтайдын Чолмоны

«Ай, Кореец», «ой, Кореец», «ух, Кореец»…»

25.03.2022

«Јылдыстыктыҥ» јиит спортчыларга учурлалган бӱгиниҥ бӱгӱнги айылчызы — Ай-Мерген МАРКИТАНОВ. Ол тургуза ӧйдӧ ада-энезиле, сыйнызыла кожо Сочиде јадат. Ай-Мерген школдо 9-чы класста ӱренет. Ӱредӱдеҥ бош ӧйдӧ спорттыҥ «шорт-трек» деп бӱдӱмиле тазыктырынат. Нӧкӧрлӧри оны алтай укту уул деп билер де болзо, је та нениҥ де учун Корей деп адап јат. Аймерген оны баштап тарый эби јок угуп турала, эмди темигип калган. «Эй, Кореец!», «ай, Кореец!», «ой, Кореец!», «ух, Кореец!». А не? Тен атту-чуулу Виктор Анныҥ бойы. Россияныҥ спортчыларына шорт-тректиҥ јажыттарын ачкан, бу бӱдӱмди бисте ӧскӱрер јаан аргалар ачкан корей укту бу спортчыныҥ ады-јолы Сочиде сӱрекей бийик тоомјыда. Ол Ай-Мергенге база кудайга бодолду кижи.

— Ай-Мерген, озо ло баштап бойыҥ, угы-тӧзиҥ, ада-энеҥ, билеҥ керегинде сурап угарга турум.
— Сӧӧгим кыпчак. Сочиде јадып турганымды ӧрӧлӧй айттыгар. Анда 53-чи таҥмалу школдо ӱренип јадым. Адам Айас Вячеславович деп кижи болор. Ол пограничник. Энемниҥ ады-јолы Ай-Кине Михайловна. Энем эмди тургуза айыл ээлеп јат. Сыйным Амыр-Ай јетинчи класста ӱренет.
Орус балдарга Ай-Мерген деп айдарга, байла, кӱчке келижип турган болбой. Олор мени озо баштап кӧндӱре ле Мерген дежер болгон. Бу атка ӱренижип турганчам, та кайдаҥ да Корей деп ат чыгып келген (каткырат). Ол бӱткен бӱдӱмиме, чырайыма келижип турган болбой.
— Шорт-трек деген бӱдӱм Алтайда тыҥ ла јарлу эмес. Ого јилбӱӱ сеге кайдаҥ келген?
— Шахмат ойноорго мен база сӱӱп јадым. Је шорт-трекле колбой ого ӧй чек артпайт. Бу бӱдӱмге јолды энем ачкан. Ол каланыҥ бастыра спорт школдорында болгон. Олордыҥ ижиниҥ айалгаларын кӧргӧн, кӧп тазыктыраачыларла куучындашкан. Айылга келер ле, айдар ла. Мен деген кижиге онызы, мынызы јарабас. Учы-учында шорт-трекке токтогоныс.
Эмди бу бӱдӱмле тӧртинчи јыл улай тазыктырынып јадым. Акту бойыма сӱрекей јарап јат. Баштап тарый дезе кандый да оҥдомол болбогон. Эмди темигип калдым. Сочиниҥ олимпий тӧс јериниҥ спортшколына јӱредим. Маргаандарда Краснодарский крайдыҥ уулдар ортодо јуунты командазы учун туружадым. Шорт-трекке Антон Юрьевич Шипунов деп кижи тазыктырат.
— «Солун тарый согоно до тату» болуп јат деген укаа сӧс тӧ бар эди. Је, карын, шорт-трек сеге јарап, јолыҥды алынып, кӧндӱгип барып јаткан эмтириҥ.
— 2014 јылда Сочиде кышкы Олимпий ойындар болуп турарда, телекӧрӱлтедеҥ бу бӱдӱмди кӧргӧним санаама јакшы кирет. Шак ол тушта ӧзӧгимде та не де конуп, артып калган болбой. Оныла јууктада кийнинде спортшколдо танышкам. Ол тушта шорт-трек меге чын ла јаан ачылта болгон. Оноҥ озо је ле деген конькилерди кайда да, качан да кӧрбӧгӧм. Меге ончозы ла јилбилӱ болгон. Јаан уулчактарды шылап, оҥдобогонымды ол ло тарый јартап, анайып кӧндӱккем.
— Шорт-тректеҥ озо спортло таныш болгоҥ бо, конькиле јыҥылагаҥ ба?
— Карган адам Вячеслав Эфеновичле экӱ Горно-Алтайскта чанала улай ла јыҥылагам. Конькиге де бир эмеш тургам. Ол тушта эмчилер белетеер колледжтиҥ јалаҥында калада эҥ јаан каток урулатан. Бис карган адамла, эјемле ӱчӱ кере тӱжине анда. Тош кемирчектерлӱ, је бисте не болзын, ӧрӧ-тӧмӧн сурт ла сурт. Карган адамныҥ оогош кызы, Алтынай эјем, менеҥ артык јыҥылаган, оны јажырбай айдып турум.
Великтӱ де јорыктаганыс. Бир катап Чамал аймакта Манас деп кӧлгӧ јетире јӱргенис. Ол тушта јирме беш километр јол ӧткӧнис. Кӧлгӧ Эјеган јанынаҥ чыкканыс. Јолы сӱрекей кайыр ла кадалгак болгон. Карган адам спортко сӱрекей јайалталу кижи. Нӧкӧрлӧриле кожо велосипедтӱ туку Монголдыҥ чӧлинеҥ бери јӱрген. Сочидеҥ каникулга келзем, ол белетенижимниҥ кемин тӱжӱрбеске, тазыктыраачым да болуп јат. Адамды дезе алдында боксло јилбиркеп, ого таскадынган деп билерим.
— Ӧскӧ укту кижи болгон болзом, «шорт-тректи неле јип јат?» деп сураар эдим. Је бис кӧгӱс-санаабысла чек башка улус инебис. Оныҥ учун эмеш јукарта бу не атазы спорт болотон деп сурап, ол јанынаҥ сенеҥ, Ай-Мерген, јартамал аларга турум.
— Шорт-трек деген сӧс ӧскӧ тилдеҥ кыска јол деп кӧчӱрилип јат. Бу бӱдӱм Олимпий ойындарга кирет. Оныла Россияныҥ, телекейдиҥ ле Европаныҥ чемпионаттары ӧткӱрилет. Јилбиркеп турган улус маргаандардаҥ белетелген репортажтарды телекӧрӱлтедеҥ кӧрӱп ле турган болбой. Спортчылар бой-бойын озолоп, табарыжып, ийде салыжып, јыгылып, кезикте сынык-бычык та алат. Тайкылгандары ла табарышкандары шорт-тректиҥ аҥылу «чедендерине» согулат. Олорды кӧп лӧ саба учуралдарда јымжак паролонло манап јадылар. Је тӱҥей ле ачу, тӱҥей ле ӧҥзӱре болуп јат. Јыгылышта нениҥ јакшызы болотон эди база.
Шорт-тректе кеп-кийимниҥ учуры баштапкы јерде туруп јат деп канайып айдар. Је ол ого ло јуукташ. Спортчы бажына элдеҥ ле озо шлем кийип јат. Комбинезонноҥ база кӧп неме камаанду. Ол тегин ле баалу бӧстӧҥ кӧктӧлӧт. Баалулары кевлар деп адалат. Оныҥ чыҥдыйы сӱрекей бийик. Бек кевларды ылтам јыртып болбозыҥ. Ол спортчыны сынык-бычыктаҥ јакшы корулап јат. Маргаандарда тузаланып турган конькилердиҥ ле ботинкалардыҥ чыҥдыйы база башка-башка. Коркок то, тӱс те миистӱлерлӱ, узундадар ла кыскартар јазалдарлу конькилер бар. Шорт-тректиҥ конькилериниҥ миистери сӱрекей чичке ле курч.
— Чӱмдӱ бӱдӱм эмтир, а маргаандарда јӱгӱрип турган тошту тегеликтиҥ узуны канча кире болуп јат?
— Тошту тегеликтиҥ узуны 110 метр. Спортчылар дезе маргаандарда 222, 333, 500, 777, 1000, 1500 метрге јӱгӱрет. 222 метрде ӱч кижи јарыжып јат. Тӧрт, алты, сегис кижидеҥ туружып турган тошту дистанциялар база бар. Командалар ортодо эстафета болзо, анда тӧрт кижи маргыжат. Эстафетаныҥ туружаачызына тегеликти айландыра эки катап јӱгӱрип, арткандарын акалап, эстафетаны ончолорынаҥ озо табыштырар керек. Оноҥ башка командазы соҥдоп калар. Эстафетаны алган спортчы тыш јанындагы тегеликтеҥ ич јанына кийдире јыҥылайт. Берип јатканы дезе бу ла ӧйдӧ оны ичкери ийде салат.
Анайып, бастыра јарыш маҥ бажында ӧдӱп јат. Курч тартыжуда спортчылар табарыжып, јыгылат. Јаан эмес сыйрыктар менде де болгон. Је олордоҥ алдырышпадым. Спорттыҥ бу бӱдӱмине јилбӱӱм карын да тыҥыды. Эстафетада кем кандый этап-бӧлӱкте јӱгӱрерин бойлорыс ла талдап јадыс. Бир тегеликтеҥ экинчизине кӧчӧр ӧйдӧ эстафетаны алган спортчыны тыҥыда ийдерге кӱчтӱ кижи керек. Бисте бу «ишти» кӧп лӧ сабазында Семен Нерлов ло Тимофей Алексеев бӱдӱрип јадылар.
— Ай-Мерген, тазыктыраачыҥ кату кижи бе?
— Јо-ок! Ол кылык-јаҥыла јымжак кижи. Маргаандарда ойноттырып ийзем, токунадып јат. Сӱӱген сӧстӧри де бар: «Алдырбас, Кореец. Јакшы белетенип алзабыс, тӱҥей ле јеҥерис». Антон Юрьевичте тургуза ӧйдӧ 20-30 бала тазыктырынып јат. Мен дезе спортшколго неделеде алты катап јӱредим.
— Кайда, кандый маргаандарда турушкаҥ?
— Санкт-Петербургта, Рыбинскте, Ярославльда, Тверьде маргышкам. Коломнада болуп турган маргаандарда кӧп катап болгом. Бастырароссиялык турнирлерде бойымныҥ јажым аайынча эҥ артык он спортчыныҥ тоозына киредим. Меге анчада ла 500 метр спринтте јарыжарга јарап јат. Тӱрген јыҥылаш — ол мениҥ бӱдӱмим. Спринтте чыдамкай кӱӱн-тап керек. Башла база јакшы «иштеер» керек. Јазап сананзаҥ, финишке баштапкы келериҥ.
Спортчы тошты буттарыла ойо тебип, кейди колдорыла кезе чабып, тегелик тошты айландыра салкын кептӱ шуҥдурып јат. Шорт-тректе бек колдордыҥ ла бек буттардыҥ учуры сӱрекей јаан деп айдарга турум. Бескеле база чын башкарынар керек. Анчада ла бурулчыктарда. Бурулчыктарда тошко колло база чын тайанып билер керек. Јастырыш болзо, спортчыны байагы паролон «чеден» сакып јат.
Ставропольский крайдыҥ јуунты командазыныҥ тоозында Эстонияда, Казахстанда ла Белоруссияда болотон телекейлик маргаандарга белетенгем, је олорды коронавирустыҥ пандемиязынаҥ улам токтодып салгандар.
Сӱӱген спринт керегинде база бир эмеш айдып ийерге турум. Мен оны 48 секундка јӱгӱрип јадым. КМС-тыҥ нормативин бӱдӱрерге эки ле секунд јетпей јат. Спорттыҥ узыныҥ адына једерге дезе — тӧрт секунд. Јуук ӧйдӧ бу амадуларга једер керек.
— Школдо кандый предметтер јарап јат?
— Химия ла литература.
— Спортто кемдер?
— Куучын-эрмек башталып турарда, Виктор Ан деп айткам. Меге оныҥ турумкай кӱӱн-табы ла иштеҥкейи јарап јат. Ол Олимпий ойындардыҥ алты катап чемпионы. Аннаҥ ӧскӧ биске јозок болуп турган атту-чуулу Семен Елистратовты, Владимир Григорьевти ле Руслан Захаровты адаарга турум.

Куучын-эрмекти Арутай Адаров ӧткӱрген