Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Баалап темдектелбеген ат-нере

05.04.2022

Горно-Алтайский автоном областьтыҥ ла «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газеттиҥ 100 jылдык юбилейлерине, газеттиҥ jарлаган «Алтайдыҥ Чолмоны» мениҥ салымымда» деп конкурска учурлайдым.

Öлöҥди бистиҥ малчылар

Калашла тÿҥей баалап jат.

Малдыҥ тынын улустар

Бойына тÿҥей бодоп jат.

 

Кенете jарыла бергендий,

Jер-теҥери бирикти,

Теҥери ле телекей

Атыйланып айланды.

 

Койлор колдор ортого

Баштарын сугуп jажырды,

Айдаар болзо, айдатпай

Салкын аайынча бурылды…

Борис Укачин

 

Туулу Алтай автоном областьтыҥ ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ бÿткÿл бир чакка öткöн тÿÿкилик jолы бу Алтай jерде jуртаган, иштеген эл-jонныҥ салымыла, jÿрÿмдик ле ишмекчи jолыла тудуш, колбулу. Кажы ла кижи бойыныҥ ижиле, иштеҥкейиле, jедимдериле, jалтанбас-турумкайыла, jÿрÿ-миле областьтыҥ тÿÿкизинде jаркынду ис артыргызат. Бичимелимде öткöн чактыҥ алтан jылдарыныҥ ортозында болгон карыкчалду ла ат-нерелӱ учурал, эне, койчы jерлежимниҥ салымы керегинде темдек эдип, газеттиҥ кычыраачыларын таныштырайын деп санандым. Бу jеткерлÿ керекти мен 4-чи класста ÿренип тура, клубтыҥ jанындагы столмодо кондырып салган радиодинамиктеҥ ле jаан улустыҥ куучынынаҥ укканым эмдиге jетире санаамда арткан. Шуурганду ла jотконду кÿнде койлоп, общественный малды аргадаар деп jÿреле, jеткердеҥ улам К. Енчинова чарчап божогон деп, «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ правлениезиниҥ ле парторганизациязыныҥ карыгып кунуккан jетирÿзин jаҥыс ла «Алтайдыҥ Чолмоны» газет бичиген.

Куучын Каратыйт Jайыловна Енчинова (1928-31.01.1966), Кош-Агаш аймактыҥ «Кызыл-Мааны» колхозыныҥ койчызы, оныҥ jалтанбас ат-нерези, колхозтыҥ кой малын корыыр деп тынын кысканбаганы керегинде.

Ол 1928 jылда Белтир jеринде чыккан, кӧбӧк сӧӧктӱ. Адазы Јайыл Енчинов, энези Канја Енчинова (1899-1975 јј.). Кожо чыккан аказы Эjеней Ада-Тӧрӧл учун Улу jууда божогон, эjези Кӧрӱм Јайыловна Андыкова.

Каратыйт Белтир jурттыҥ школында тӧрт класс божоткон. Он ӱч jаштуда «Кызыл-Мааны» колхозто ада-энезине болушчы болуп иштеп баштаган. Ол тылдыҥ ишчизи, ӧскӧн, иштеген ӧйлӧри jууныҥ ла оныҥ кийниндеги уур-кӱч jылдарда ӧткӧн. Шыралаш-торолош то болгон. 1950 jылдардыҥ бажынаҥ бери «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ баш койчызы болуп иштеген, турлузы Чаган-Бургузы деп jерде. Ол öйдö кӧп саба малчы улустыҥ jадын-jӱрӱми тӱҥей болгон. Бӱткӱл jылына кӧчӱп jӱрӱп, бастыра аjаруны колхозтыҥ малын кичееп корыырына эдетендер. Балдары деремнеде, школдо, интернатта, олорды jаҥыс ла каникулдыҥ ӧйинде кӧрӧтӧн.

Ол öйдöги «Алтайдыҥ Чолмоны» ла «Звезда Алтая» газеттерде бичилгениле, анайда ок КПСС-тыҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ бюрозыныҥ jӧбинде бичилгениле 1966 (Ат) jыл сӱрекей соок, jутту jыл болгон. Ол jыл аймакта кӧп тоолу мал ӧлгӧн. Чаган айдыҥ 30-чы кӱнинде коркышту соок кӱнде койчы Каратыйт Енчинова койлоп jӱрген, кенетийин тыҥ салкын-шуурган башталган. Айлына, турлузына бойы да, табынду малы да jанар-jедер арга jок. Кӧс кӧрӱнбес шуурган, корон соок, табынду койы салкын аай салдыртып, ыжык jер бедиреп барган. Малды таштап барар арга jок.

 

Карананыҥ койынына

Салкындар кирип, jылынат.

Тоныныҥ эки эдеги

Канаттардый jайылат.

Борис Укачин

Кабырып jӱрген малын корып алар деп тÿнÿле jӱреле, бойы кӱчи чыгып, чарчап калган. Ӱч балазы: Татьяна, Антонида ла Валера ӧскӱс арткан. Ол балдарды энезиниҥ эjези Кӧрӱм Jайыловна азырап чыдадып, jÿрÿмниҥ jаан jолына чыгарган.

Ол jеткерлӱ учурал керегинде республикан архивтеҥ табылган КПСС-тыҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ бюрозыныҥ jӧби бар (протокол № 5, кочкор айдыҥ 7-чи кӱни, 1966 jыл, п.10), оныла кычыраачыларды таныштырып ийейин, анда бичилгени мындый:

«О трагической смерти старшего чабана колхоза «Кызыл-Мааны» т. Енчиновой».

Выступили т.т. Тадыров, Чеконов, Толмачев, Черепанов, Базанов, Пустогачев, Иртамаев.

30 января 1966 года, внезапно обрушившийся буран застал отару овец старшего чабана колхоза «Кызыл-Мааны» тов. Енчиновой Каратыйт вдали от стоянки. Принятые ею меры к возвращению овец к месту стоянки результатов не принесли, тогда она решила следовать за овцами с расчетом остановить их у первой же попавшей затиши. В этой неравной борьбе со стихией тов. Енчинова К. обессилев, замерзла.

Бюро райкома КПСС постановляет:

  1. Образовать комиссию по организации похорон Енчиновой К. в составе: т.т. Джазбаева У. (председатель комиссии), Пустогачева П. П., Берсимбаева А. С., Тадырова К. Я., Базанова В. С., Чоковой М. А., Сахилянова С. Т., Черепанова Ф. Н., Имансакипова Ч., Якояковой З. С.

Похоронить Енчинову К. на центральной усадьбе колхоза «Кызыл-Мааны» с отданием гражданских почестей.

  1. Просить областной комитет КПСС и исполнительный комитет областного Совета депутатов трудящихся войти в ходатайство перед Президиумом Верховного Совета СССР о награждении тов. Енчиновой Каратыйт (посмертно) орденом Ленина за проявленное ею мужество при сохранении общественного скота.
  2. Обязать исполнительный комитет районного Совета депутатов трудящихся и правление колхоза «Кызыл-Мааны» решить вопрос по определению детей тов. Енчиновой.

Секретарь райкома КПСС

В. Т. Иртамаев».

 

Бу документ областьтаҥ ары jол алынбаган. Республикан архивтеги КПСС-тыҥ обкомыныҥ ла облисполкомныҥ 1966-1967 jылдарда jӧптӧгӧн jӧптӧрин бастыра шиҥдеп кöрдим. КПСС-тыҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ ӧрӧги айдылган бюрозыныҥ jӧбин jӧмӧӧри јанынаҥ, Енчинова Каратыйттыҥ бойыныҥ тынын кысканбай, jана баспай, колхозтыҥ текши малын корып аларга эткен ат-нерезин баалап темдектеерге умзанган, оны кайралдаары керегинде Алтай крайдыҥ ла СССР-дыҥ бийик органдарына баштанганын керелеген бир де документ архивтеҥ табылбады. Областьта ол jӧпти, шӱӱлтени jӧмӧбӧгӧн бö, айса ÿстинеҥ тöмöн крайдыҥ jаандарынаҥ андый сурак кöдÿрбезин деп jакылта болгон бо — билер арга jок. Ол öйдö областьтыҥ jамылуларыныҥ крайдыҥ сöзин укпас, jакылтазын бÿдÿрбес аргазы jок болгонын билерис. Ачымчылу. Эне кижи божогон, балдары ӧскӱс арткан. Областьтыҥ ла Алтай крайдыҥ jамылулары кандый кату улус болгон. Койчы чарчап божогон учун бойлорын бурулаар деп чочыган ошкош. Ол ӧйдӧ Москва баратан бастыра документтер край ажыра баратан. Бу учуралда крайга документ ийбеген. Олорды бурулаар арга jок.

Jе андый да болзо, ады jарлу ÿлгерчи Борис Укачинович Укачин бу jалтанбас койчы, эне кижи К. Енчиновага учурлап «Бир тÿн» деп атту jаан поэма-очерк бичип jарлаган. Ол алтай тилле «Аргымактыҥ маҥы» деп атту jуунтыда jарлалган (1973 j., Горно-Алтайск кала, 74-91 стр.). Ол поэма орус тилге кöчÿрилип, «Сибирские огни» (1972 j., № 6, 96-100 стр.) ле «Новый мир» (1974 j., № 1стр. 166) журналдарда кепке базылып jарлалган. Ол ок öйдö областьтыҥ jаҥныҥ органдарынаҥ карыккандарын јетирген самара да, быйан да, кайрал да jок.

Jе 56 jыл ӧдӱп те калган болзо, jалтанбас койчы Каратыйт Енчинова колхозтыҥ табынду койын аргадаар деп бойыныҥ тынын да кысканбай эткен ат-нерези учун эмди де оны кайралдаары керегинде суракты Туулу Алтай автоном областьтыҥ 100 jылдыгыла колбой кöдÿрип тургузарга, сураарга, эмди де орой эмес деп бодойдым. Быjылгы юбилейлик jылда бу суракты тургузары эптÿ келижет. Jаҥыс ончобыс бир кижидий алаҥзыбай, суракты кöдÿрер керек. Алтай Республиканыҥ, Кош-Агаш аймактыҥ, Белтирдеги jурт jеезениҥ јаандары бу суракка аjару эдип, ол койчыны государствоныҥ кайралыла кайралдаарыныҥ аайына чыгар деп иженедим.

Jерлештери, Белтирдеги jурт jеезениҥ jааны jерлежи Енчинова Каратыйттыҥ jалтанбазын, эткен керегин ӱргӱлjикке ундылбас эттире jаш ӱйеге jартап, ол кижиниҥ адыла jаҥы тудулган клубты ба, айса балдардыҥ садигин, jурттыҥ оромын адаган болзо, jакшы болор эди. Бу сурактаҥ jеезениҥ, jурттыҥ энелери, ӱй улустыҥ биригӱзи, jаан jашту ӧрӧкӧндӧр туура артпас болор деп jаан ижемjи бар.

Салкын-шуурганду, кижиниҥ тынына jеткен корон соок 1966 jылда болгон jеткерлÿ учурал керегинде ол öйдö «Кызыл-Мааны» колхозтыҥ председателиниҥ ордынчызы, партбюроныҥ качызы болгон Бакыт Сапанович Махметов мынайда эске алып куучындайт: «Кыш сÿреен соок, карлу, шуурганду болгон. Кöп мал чарчап öлгöн, койчы Каратыйт Енчинова чарчап божогон. Койлоп jÿреле, табынду 600 койыла кожо шуурганда салдыртып барала, СССР-дыҥ ла Монголияныҥ гран-кыйузына jедип, ыжыкка токтогон. Бедиреген улус ол jердеҥ тапкан. Койчыла кожо кой-эчки де чарчаган. Малдыҥ кöп сабазын корон соок jотконноҥ до, торо «таай öбööндöрдöҥ» дö корып алган. Койчыныҥ мöҥкÿзин баштап турлузыныҥ jанында Чаган-Бургузыда салган болгон, кийнинде райкомныҥ бюрозы jöп чыгарып, ол кижиниҥ мöҥкÿзин вертолетло тартып экелип, деремнеде jууган. Меге jарабай турган неме – ол кижиниҥ jалтанбазын кöргÿскен ат-нерези бÿгÿнги кÿнге jетире баалалып темдектелбей, аjару jок артканы. Бис, эзен jÿрген улус, областьтыҥ jÿсjылдык юбилейиле колбой бу суракты такып кöдÿрер керек деп санандым. Республиканыҥ ла аймактыҥ jаандары бу суракты jöмöп, Россияныҥ Президентине баштанар ла сураар деп иженедим».

Ол ло 1966 jылдыҥ кочкор айыныҥ 7-чи кÿнинде öткöн райкомныҥ бюрозыныҥ јуунында «О ходе зимовки скота… в колхозах района» деп 11-чи сурак база кӧрӱлген. Анда темдектелгени мындый: «Заслушав информации председателей и секретарей партийных организаций колхозов о ходе зимовки скота, бюро райкома отмечает, что…. Ряд отдельных стоянок оказались неподготовленными перенести бураны, прошедшие в конце января и в начале февраля 1966 года… Во многих стоянках колхозов им. Калинина, «Путь к коммунизму», Мухор-Тархата не были досрочно созданы запасы кормов. В результате этого в колхозах района замерзли 2774 голов овец, 958 голов яков. Особенно большой падеж скота допустили колхозы: им. Калинина (овец – 537 голов, яков – 27 голов), «Путь к коммунизму» (овец – 401, яков – 22 голов), Мухор-Тархата (овец – 400 голов, крупного рогатого скота – 200 голов и 140 голов не найдено). Колхоз «Кызыл-Мааны» еще не имеет окончательных данных падежа, но даже по неполным данным в этом колхозе утеряно два стада яков, а в одном стаде замерзло 85 голов». Документте бичилгени аайынча бичидим.

1966 jылдыҥ кыжы соок, кату, чыгымду болгонын, бийик кырларлу аймактыҥ малчылары уур-кӱч айалгада иштегенин ӧрӧ бичилген jетирӱ ле эске алыныш чике керелейт.

Адакыда, койчы К. Енчинованыҥ jеткерлÿ öлÿми, оныҥ эмдиге jетире баалалп темдектелбеген ат-нерези керегинде санаа-шÿÿлтемди бичип, Белтирдеги jурт jеезениҥ jааны А. Л. Тахановко, Кош-Агаш аймактыҥ jаандары С. М. Кыдырбаевке ле С. А. Дидуновко, Алтай Республиканыҥ башчызы О. Л. Хорохординге ле Эл Курултайдыҥ jааны А. П. Кохоевке, областьтыҥ jÿсjылдык юбилейин белетеп öткÿрер камыстыҥ турчыларына баштанып, мындый шÿÿлте эдедим: койчы Каратыйт Енчиновага колхозтыҥ текши малын корып аларга, кызыл тынын кысканбай тартышканы ла jалтанбазы учун Россия Федерацияныҥ Геройы деп ат-нере берзин. Мындый баштанула Россияныҥ Президентине чыксын деп баштанадым. Бу шÿÿлте-баштаҥкайды депутаттар, эл-jондык организациялар, эпшилердиҥ, ветерандардыҥ организациялары jöмöзин деп сурайдым.

Эмдиги бистиҥ ороондо малчы улуска Россияныҥ Геройы деп ат-нере берилген учуралдар бар ба деп сурак тура берет. Эйе, бар. Темдектезе, 2007 jылда Читинский областьтыҥ Шилкинский районыныҥ ГУП «Онон» ОПХ-ныҥ койчызы Бабу-Доржо Михайловко öрт тужында 500-теҥ ажыра койды корулап алганы ла иштеги jедимдери учун Россияныҥ Геройы деп ат-нере бергендер. Ороонныҥ башчызы 2007 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 3-чи кӱнинде 1317 номерлӱ Јарлыкка кол салган.

Бистиҥ jамылу jаандарыс бу айалганы алаҥзыбай, jалтанбай тузаланар деп иженедим.

 

Jÿрÿм ле öлÿм ортодо

Jÿрегер тирÿ согулган….

Jаштаҥ ала иштеген

Jолоорды бир тÿн jарыткан.

Орооныс слерге ол тушта

Орден берип уткыган!

Борис Укачин

 

Ойгор ÿлгерчи Борис Укачиновичтиҥ jарым чактаҥ озо белгелеп бичигени, эмдиги öйдö jÿрÿмде бÿдери эзен jÿрген бистеҥ ле jамылулардаҥ камаанду.

Јерлештер, оны ундыбайлыктар, албаданактар!

 

Николай МАЛЧИНОВ,

 иштиҥ ветераны

Фотојурукта: Каратыйт Енчинова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина