Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Иштеген ижиле јозокту Кара эјебис

08.04.2022

Кычыраачыларды Кан-Оозы аймакта Јабаган јуртта јаткан РФ-тыҥ иштиҥ ветераны, јууныҥ балазы, кару балдарыныҥ энези, сӱӱген баркаларыныҥ карган энези иркит сӧӧктӱ Кара (Мария) Какпаевна Орусовала таныштырадым.

Мария Какпаевна эрӱ, кеберкек чырайлу, јалакай ла кӱндӱзек јаанак. Оныҥ чыккан-ӧскӧн јери Моты-Бажы. Энезинеҥ чыкканы алты бала болгон, тӧрт уул јаш тушта божоп калган, эјези Байыш (Валя) оору болгон, 50 јашка ла јетире јӱрген. Энези очы сӧӧктӱ Алла Степановна Адышева улай ла колхозто, бригадада иштеген. Адазы Какпай Орусович Орусов јууга барала, сурузы јок јылыйган. Мария Какпаевна мынайда куучындаган: «Адам јууга атанарда, кожо Кырлыктаҥ бир эр кижи болгон. Олор экӱ куучындажып алгандар: кем озо эзен јанып барар, ол кижи ӱйине, балдарына эзен айдар деп. Кийнинде угар болзо, ол кижи эзен-амыр јанып келеле, биске нени де айтпаган. Јууда божогон адалары учун балдары пенсия алатан. Ол балдар тыҥзынгылап туратан. Энелери ол акчага балдарына бӧс алгылап, чамча, штан, платье кӧктӧгилеп турар. Кӧктӧткӧн платьелериле кыстар мактангылайтан. Курсак та јанынаҥ олор кем јок јада берген. Је бисте не де јок. Тууразынаҥ атааркап кӧрӱп туратам. Фронтовик болуп јанып келген адалардыҥ билелери оҥдоло берген. Биске дезе кӱч болгон.
Санаама кирет, мен ол тушта кичинек болгом, бистиҥ јерге Чернов деп орус кижи келген, ады-јолы санаама кирбейт. Ол кижи сельсоветтиҥ председатели болуп иштеген. Мен Орусов Какпайдыҥ билезине јолугатам деп, энемле куучындашкан. Энем орус тил билер эмес, тилмеш ажыра куучындашкылаган. Кӧрӧр-угар болзо, бу кижи адамла кожо јаҥыс танкта јуулашкан эмтир. Бир катап јуу-согушта танкта браадала, адам бажын танктаҥ чыгарып ла ийерде, ӧштӱниҥ огы бажына тийген. Ол от-калапту јууда, адам чылап, кӧп улус сурузы јок јылыйып калган.
Сельсоветтиҥ председатели биске пенсияны аларга керектӱ документтерди јууп јазаарына болушкан эди. Энем кӧӧркий сӱӱнип, бу кандый јакшы кижи учурап болушты деп алкап отуратан. Је ол Кырлыктаҥ барган кижи келеле айткан болзо кайдар… Бу ла кижи чилеп, агы-чегин айткан болзо, ол ӧйдӧ военкоматтыҥ улузы ого бӱдӱп, пенсияны аларына керектӱ чаазын-документтерди тӱҥей ле јазап ла берер эди. Бис шыралабай, пенсияны эмеш эрте алар эдис».
Энези пенсия алып баштаарда, билениҥ јӱрӱми оҥдоло берген. Ол кызычагына бӧстӧҥ јараш платье кӧктӧп берген. Алла Степановна ол ло бойы кижиге барбаган.
Кара эјебис он тӧрт јаштудаҥ ала колхозто уй саачы болуп иштеген, энези бригадада иштейтен. Моты-Бажында колхоз «Путь коммунизма» деп атту болгон. Кара эјебис: «Колхозтыҥ ижи сӱреен кӱч болгон, ол государствого јаантайын тӧлӱлӱ болотон. Алган да немези кӧрӱнбес, јыл туркунына иштеерис. Јылдыҥ учында алты салковой акча аларыҥ. Уйлар турар, тӧрӧӧр дӧ јер јок. Уйан чулан-таскак — ӱстин ӧлӧҥлӧ јаап салган, оныҥ ичин улай ла арчыдар. Уйларла кетежериҥ, олорды сийдирбеске албаданарыҥ. Бир катап уй сийген болбайсын, бригадир мени арбанала, барып сийгектиҥ (чымалыныҥ) уйазын табала экелип, уй јадатан јадынга јайарыҥ деп кизиреген. Эжиктиҥ јанында кайырчак туратан. Уйын сийдирийген кижи ол кайырчакка сийгектиҥ уйазын экелип, ого тӧгӱп јайатан. Таап алзаҥ, јакшы туру. Ол јыл кар јаан болгон. Бу ла барзаҥ јадык, бу ла тапканыҥ јадык, арт-учында јӱк арайдаҥ сийгектиҥ уйазын таап, кӱрекле кайырчакка салала, уйдыҥ јадынын кургактаган эдим. Уйларды сӱре ле кетеерис…
Кышкыда тоҥ силосты ломдоп казатаныс. Јаскыда уй тӧрӧзӧ, бозуларын бойыс азыраарыс, ӧтӧкти казарыс. Уй саачылардыҥ ортозында эҥ кичинеги мен болгом. Энем оорый берген, эјем база оору кижи. Билени азыраарга, меге эрте иштеерге келишкен. Јайгыда уйларды одоры ыраак Баранул деп ӧзӧккӧ апарала, ондо ферма эдер. Колхоз сӱттиҥ планын бӱдӱрерге, уй саачылардаҥ сӱтти кӧптӧҥ саазын деп некейтен. Сӱттӱ флягаларды эртен тура ла эҥирде Караколдӧӧн тартарыс. Ондо сыродельный завод болгон. Эмди сананзам, уур флягаларды абрага та канайып кӧдӱрип туратаныс… Эҥирде сӱтти апарып табыштырала, флягаларды сууга јунарыс. Оноҥ ойто јанып келедип, сӱреен коркыырыс. Эҥир караҥуйланып, тӱн кире беретен. Ол јерлерде кӧп тургакту јерлер болгон. Бис флягалардыҥ оозын ачала, табыш болзын деп, какпактарын калырадып келедерис. Сӱтти очередьтеп тартарыс, сӱт тартпаган кӱнде, уйларды саайла, ӧлӧҥ ижине барарыс. Јайыла ӧлӧҥ эдерис, ишке кожоҥдоп барарыс. Мен јиит тужымда топшуур согуп туратам, је эмди канча јыл тутпадым. Энем эки јыл оорыйла божогон. Улус колхозтыҥ кӱч јӱрӱмин оҥдоп, совхозтӧӧн кӧчӱп баштаган».
1971 јылда Мария Какпаевна Јабагандагы совхозко кӧчӱп келген. Мында озо баштап бозулар азыраган, оноҥ уй саачы болуп једимдӱ, јозокту иштей берген. Кӧрӧр болзо, совхозто иш саҥ башка болуптыр. Уйлар тӧрӧдӧтӧн «база» алдынаҥ башка, тӧрӧдӧтӧн улус бар. Ӧлӧҥди скотниктер јайар, кажаан-чеденниҥ ӧтӧгин олор арчыыр. Кышкыда олор «базаны» одырып салар, ичи јылу турар.
80-чи јылдардыҥ ичинде Јабагандагы совхоз Алтай край ичинде, керек дезе Сибирь ичинде ады јарлу совхоз-миллионер боло берген. Ол ӧйлӧрдӧ совхозтыҥ директоры болуп Иван Ефимович Казанцев иштеп келген. Кӧп јерлерде башкараачы болуп иштеген бу кижиниҥ ченемели јаан болгон. Албатыныҥ јадын-јӱрӱми оҥдоло берген, анчада ла мал-ашта иштеп турган улуска јаан ајару эткен, олордыҥ ишјалы бийик болгон.
Кара эјебистиҥ куучыныла, ол акчаны баштап ла Јабаганда кӧргӧн. Иштеп келеле, баштапкы ла катап 25 салковой аванс алган, оноҥ ишјал бир ууш чаазын акча болгон деп кӱлӱмзиренет. Не аайлу јаан сӱӱнчи болгон ӧрӧкӧнгӧ.
Бу ӧйлӧрдӧ колхоз-совхозтор ортодо соцмӧрӧйлӧр башталган. Уй саачылар ортодо соцмӧрӧйлӧр тыҥ болгон. Јаштаҥ ала колхоз јерде ишке шыралап таскаган Кара эјебис тӧрт јыл улай ла иштиҥ озочылы болгонын оныҥ медали ле тӧшкӧ тагынар «Ударник социалистического соревнования» деп темдек керелейт. Јозокту, једимдӱ ижи учун совхозтыҥ башкараачылары Мария Какпаевнаны Баку јаар амырап баратан санаторно-курортный путевкала кайралдаган. Ол онойдо ок Чаргыныҥ санаторийине база амырап јӱрген. Уй саачы болуп амыралтага чыкканча иштеген.
Эмди јаштары јаанай берген јаанактар, јууныҥ балдары, иштиҥ ветерандары бистиҥ јаан јашту улустыҥ ӧмӧлигине кожулып, байрамдар сайын чай ичип, солун-собурды куучындажадыс. Кара эјебис, мал-аштыҥ ижине темигип калган кижи, узак ӧйлӧрдиҥ туркунына бойыныҥ мал-ажын кичееп ӧскӱрген. Уйыныҥ сӱдинеҥ алтай курсагын эдип, айылдап келген айылчыларыла, балдарыла чайлап отуратан. Бистиҥ ӧмӧлигистиҥ адынаҥ Кара эјебиске су-кадык, јеҥил-айак јӱрӱм кӱӱнзейдис. Эјебистиҥ бала-барказы Алтайынаҥ курчулу, курчу-куйагы бек јӱрзин. Јайаан ӧрӧкӧннӧҥ бек су-кадыкту, ырысту салымду, јолдоры јаантайын ачык јӱргилезин деп алкап турум. Ӧрӧкӧн бала-барказыныҥ ырысту јӱрӱмине, једимине сӱӱнип, оморкоп јӱрзин.

Галина КЕСТЕЛЕВА,
Јабаган јурттаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина