Алтайдын Чолмоны

«Кӧзиле кӧрзин, кӧксине алынзын деп амадаганыс»

08.04.2022

Тулаан айдыҥ 20-чи кӱнинде Туулу Алтайдыҥ «Амза» деп агропромышленный паркында ӧткӱрилген Jылгайакта болуп, бу озогызын ойгозып, эртегизин эзедип jаткан байрамды уулап-баштап апарган Ирина ЯЛБАКОВАЛА элес эрмек-куучын ӧткӱргенис.

– Ирина Григорьевна, ӧткӱрген байрамаар jарады…
– Незиле jарады?..
– Баштапкызында, ӧткӱрерге ле болуп ӧткӱрбегенеер jарт кӧрӱнди. Экинчизинде, балдар кӧп болгоны ла кӧп ойындар ойнолгоны jарады. Ӱчинчизинде, кӱнди уткуган, от алкаган чӱм-jаҥдар ӱредӱ аайлу, jартамал бӱдӱмдӱ ӧткӱрилгени сезилди. Тӧртинчизинде, суурым салынарда, аш-курсак уруларда, араjан-короjон jок болгоны сӱӱндирди.
– Эйе, бистиҥ байрамда балдар канча ла кире кӧп болзын деп албаданганыс. Балдар, jаш ӱйе Jылгайактыҥ учурын, албатыныҥ ла ар-бӱткенниҥ колбуларын, Кӱнниҥ ле Айдыҥ, тӱнниҥ ле тӱштиҥ кижиге, кижиликке jетирип турган камаанын ла салтарын билзин, jаҥысты jаҥдаарына ӱрензин, алкыш, jаҥар, кай уксын, кӧзиле кӧрзин, кӧксине алынзын деп амадаганыс.
Бӱгӱн алтай албатыныҥ алдында турган эҥ курч сурак – алтай тилдиҥ сурагы. Алдында ӧйдӧ ада-ӧбӧкӧлӧрис «сӧс ӧлтӱрер, сӧс ӧскӱрер» деп айдышкылаган болзо, бӱгӱн биске «тил ӧлтӱрер, тил ӧскӱрер» деп айдар ӧй келди. Бӱгӱн бис бала-баркабысты тӧрӧл тилине ӱретпезебис, балдарыс келер ӧйдӧ тӧрӧли jок артар. Тилди билерге дезе, jаҥыс ла тилди ӱренгени ас. Бала калыгыныҥ Алтайына, албатызына учурлалган, jаҥы чыккан баладаҥ ала jажы jеткен карганга jетире ууламjылалган jаҥын, байын, чӱмин билер, jаҥда, байда, чӱмде угулган, кӧргӱзилген акты ла караны ылгаар, jаманды ла jакшыны таныыр укаазын аайлаар учурлу.
Калганчы ӧйдӧ озодо «кара албаты», бӱгӱн «тегин jон» деп адаткан албаты-jон «бойыстыйы бойсу» деп, аш-курсагын, кеп-кийимин, jаҥдарын, кожоҥын, биjезин, jаҥарын, кайын орныктырып алганы угулып-кӧрӱнип келди. Эмди jӱрӱмистиҥ, jадыныстыҥ jӱс ӧҥдӱ бу солоҥызын jаҥжыгу эдип jаантайын тузаланар керек, анчада ла байрамдарда, jыргалдарда.
– Бар (2022) jыл ороонныҥ калыктарыныҥ культуралык энчизине учурлалганы ӧрӧлӧй тоологон иштереерди ӧткӱрерге камаанын jетирер бе?
– Кыйалтазы jогынаҥ jетирер. Калыктар-дыҥ эптӱ-jӧптӱ, ӧмӧ-jӧмӧ jуртаары Россия Федерацияныҥ концепциялык тӧзӧлгӧзи болгонын ӧй кӧргӱзет, онызын jӱрӱм некейт. Орооныстыҥ jаҥдары калыктардыҥ культуралык ӧзӱмине учурлай jаан иштерди ууламјылап, баштап койгоны угулып, кӧрӱнип jат.
– Ирина Григорьевна, Алтайыста туризм ӧзӱм алынарга jатканы аайынча нени айдарыгар?
– Элдеҥ ле озо туризмди jаҥыс ла акча иштеп алар арга деп кӧрбӧс керек. Экинчизинде, туризм Алтайыска, албатыбыска каршу экелбезин деп, оны аайлу-башту апарары јаан учурлу. Бӱгӱн «jерлик» туризм jеристи ээлеп jатканында эҥ ле озо бойыс бурулу. Туристле колбу туткан, сӧс-эрмек алышкан кажы ла алтай кижи туристке культурабыс, jаҥыс, экологиялык корултабыс керегинде карам-кайрал jогынаҥ айдар учурлу. Туристтер амырадар базаларлу аргачылар туристтерине Алтай-Кудай, jерлердиҥ, суулардыҥ ээлери, тоҥмок, кутук, аржан суулар, байлу туулар, тайгалар керегинде толо jетирӱлер берзе, сӱреен јакшы болор эди.
Чагаа, Jылгайак, Jӱрӱк байрам, Эл Ойын, Jажыл бӱрдиҥ ле Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлдери, кӧгӱс-байлыгыс, кӧрӱм-турумыс, jаҥдарыс, байыс, чӱмис туристтерге Алтайды ла алтайларды билерге jаан арга болгонын айтпас арга jок.
– Куучыныс ӧйиле кыска да болгон болзо, шӱӱлтезиле бай болды. Слерге jаан быйан, айтканаар jетсин, амадаганаар бӱтсин!
– «Алтайдыҥ Чолмонына» быйан, Алтайыс учун айдынганыгар, албатыбыс учун турушканыгар мӧр экелзин!

Элес куучынды Семен Танытпасов ӧткӱрген
Хамида Тадинаныҥ фотојуруктары