Алтайдын Чолмоны

Оҥдожып, нак иштейдис

19.04.2022

Кажы ла јыл кандык айдыҥ 21-чи кӱнинде ороон ичинде Јербойында башкарынарыныҥ кӱни темдектелет. Байрамдык кӱнди темдектеери 2013 јылда башталган. 2012 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 10-чы кӱнинде јӧптӧлгӧн РФ-тыҥ президентиниҥ јӧбинде айдылганыла, байрамдык кӱн јербойында башкарынарыныҥ учурына ајару эдери, демократияныҥ ла јонјӱрӱмдиктиҥ орныгузын јӧмӧӧрине учурлалганы болор. Байрамдык кӱнге учурлай бӱгӱнги бистиҥ туштажу Оҥдой аймакта аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председатели А. Ы. ТЫСОВЛО ӧтти.

– Адучы Ырыстуевич, бӱгӱнги кӱнде Слердиҥ аймакта канча депутат?
– Тургуза ӧйдӧ бистиҥ аймакта 17 депутат, бу ла айдыҥ 17-чи кӱнинде 17-чи округла аймактыҥ депутадына ӱзеери талдаштар ӧдӧр. Бир депутат аймактыҥ администрациязыныҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы болуп иштеп келгениле колбой депутаттыҥ бир јери бош артып калган.
– Депутаттар ортодо јажы эҥ јаан ла эҥ јиит улус канча јаштарлу?
– Эҥ ле јаан јашту кижиге 65 јаш. Эҥ ле оогош деп айдар ба, эки депутат, оныҥ бирӱзи мен, айларысла алып кӧрзӧ, мен оогош эмтирим. Меге 33 јаш. Јаан јаштулардаҥ бис, јиит улус, ченемел алып, ӧмӧ-јӧмӧ иштейдис. Јӱрӱмде кӧпти билер, кӧпти кӧргӧн ишмекчи-коллегалардаҥ табылу јӧптӧр угуп, сурактарды канайда бӱдӱрерге эп-аргалар барын угужып јӱредис. Депутатка барып јатса, кажыбыста ла бойыбыстыҥ программабыс болуп јат. Је јӱрӱм кӧп тоолу сурактарды кӱнӱҥ ле кийдирет. Депутаттар Совединде башка-башка камыс-комиссиялар иштейт. Ончо сурактарды бу камыс-комиссиялар ажыра бӱдӱрерге, јартына чыгарга чырмайадыс. Администрацияла бой-бойысты оҥдожып, нак иштейдис.
– Депутат кижиниҥ алдында иштеер сурактар кӧп болуп јат. Ол сурактардыҥ ортозынаҥ кандый ууламјылу сурактар курч болуп артканча?
– Чын айттыгар, иштеер сурактар кӧп. Бу ла кӱндерде јурттарда сход-јуундар ӧткӱрилип јат. Ол туштажулар аайынча тургузылган сурактарды кӧрӱп, кандый сурактарла депуттардыҥ Соведи иштеер, кандыйын аймактыҥ администрациязы бойына аларын база кӧрӧрис. Сход-јуундар бистиҥ аймакта кажы ла јыл ӧткӱрилип турган болгон. Бу калганчы јылдарда пандемияла колбой эл-јонло туштажулар ӧткӱрилбеген. Јаҥжыгуны оноҥ ары улалтып јадыс, эл-јон јуундарга кӧп келип туружат, курч сурактарды тургузат. Јӱрӱм ӧдӱп јат, айдарда, сурактар да јаантайын болор учурлу. Јердиҥ сурагы јаантайын турат. Бу ла кӱндерде Кайырлык јуртта сход-јуунда бу сурак база чыккан. Улустыҥ айдыжыла, јуртээлемдик јерлерди одорго мал јӱргӱзерге, јӱк ле беш јылга арендага берип јат. Оныҥ учун улус билбес, ол ӧй ӧдӱп калза, ойто бу јер сеге келижер бе, јок по. База бир темдектегедий сурак – јурттардыҥ јанында јерлерде мал-аш јӱргӱзер јерлер јок болуп калганы. Јерлерди улус таҥынаҥ колго кийдирип, чедендеп салган. Тегин мал-ашка јӱрерге јер јок. Бу учуралда јерлердиҥ ээлериле јӧптӧжип, мал-аш одорго ӧдӧр јерлерди ачары јанынаҥ эрмек-куучындар ӧткӱрип, бир шӱӱлтеге келедис. Сход-јуундар ончо јурттарда ӧткӱрилген кийнинде, депутаттар ла администрация бу сурактарды шӱӱп, аргаларын бедиреп, аайына чыгарыс.
– Калганчы јылдарда улус туризмле иштеери кӧптӧй берди. Слердиҥ аймакта айалга кандый?
– Бистиҥ аймакта туризм јакшы ӧзӱм алынып, орныгып јат деп, айдарга јараар. Таҥынаҥ иштеп, турбазалары јаанап турган аргачылар ас эмес. Туризмниҥ сурагыла колбой јердиҥ сурагы база колбулу болгонын темдектебеске болбос. Бойыныҥ јерлерин улус тууразынаҥ улуска садып турган учуралдар бар ла. Кажы ла сход-јуундарда јерлерди сатпай артырып алар керек деп јартамал иштерди ӧткӱредис. Кижиниҥ эҥ ле баалу јӧӧжӧзи – јер. Келер ӧйдӧ бала-барка мал-аш азырап, кайда кабырар деген сурак тура берет. Мал-аш азырабазаас, канайып јӱрерис? Депутаттар ол аайынча јаантайын эл-јон ортодо эрмек-куучындар ӧткӱргилейт. База бир темдектеп айдарга турганым – тургуза ӧйдӧ јииттер туризмле кӧп иштейдилер. Мал-аш азырап орныктырар деген ууламјы тууразында артып калган. Туризмле јӱк ле јайгыда акча иштеп аларыҥ, је аргалар јаан. Бир сӧслӧ айтса – туризмле акча иштеп алары бир эмеш јеҥил. А мал-ашты јылдар туркунына јайы-кыжы кӧрӱп, азыраар керек. Малдыҥ кийнинеҥ базар, кичеер керек. Текши айдар болзо, иш кӧп. Ол ло јурт ээлемле колбулу ӱредӱлерге кирип турган балдардыҥ тоозы база астаган.
– Аймакта улус нени эдип, акча-манат иштеп алат?
– Јӱк ле саду-аргачылык, мал-аш ла туризм. Ӧскӧ акча иштеп алар арга јок. Калганчы ӧйлӧрдӧ иш јок улуска јӧмӧлтӧ-болуш эдип, бойыныҥ кичинек те болзо, аргачылыгын ачарга, јонјӱрӱмдик ӧзӱм, эл-јонды ишле јеткилдеер јерлер ажыра акча-манат чыгарылып турганы сӱрекей јакшы арга. 200 муҥ салковой ол јаан акча эмес те болзо, је тӱҥей ле улус оны алып, айылдарыныҥ эжигинде бир-эки кичинек туралар тудуп, туризмле иштеп тургандар бар, мал-ажын ӧскӱрерге де алып тургандар ас эмес, ӱй улустыҥ јаранар кыптарын да ачып турган аргачылар бар. Бойыныҥ алдында акчазын иштеп алгадый аргалар табылып турганы сӱӱндирет.
– Јонјӱрӱмдик ууламјы јанынаҥ специа-листтер ончо јеткил бе?
– Кадровый сурак база бир курч сурактардыҥ бирӱзи. Былтыргы јылда бистиҥ аймакта тогус ФАП тудулган. Тоозыла алып кӧргӧндӧ, тергее ичинде эҥ ле кӧп ФАП-тар Оҥдой аймакта. Јурттарда ол ФАП-тарда иштеер специалисттер табылбай јат. «Земский доктор» деп нацӱлекер ажыра эмчилерди биске тартар арга кӧрӱп јадыс, ӧскӧ канайып јиит специалисттерди јурт јерге кычырарыҥ. Сурактыҥ бир јанын алып кӧргӧндӧ – ишјал аайынча бистиҥ аймакта айалга, ӧскӧ аймактардаҥ кӧрӧ, эмчиликте јакшы. Јиит специалисттер ӱредӱниҥ кийнинде келип ле јат, је олор аймактыҥ тӧс эмчилигинде иштеер кӱӱндӱ. Кичинек јурттарга барып иштеер кӱӱндӱ специалисттер јокко јуук. Јурт јерге иштеп барарга кӱӱнзегендердиҥ алдында јадар јер јанынаҥ сурак чыга берет. Јурт јеезениҥ јаандары болужарга чырмайадылар. Је јадар тура эски, ол эмезе кичинек болзо, јииттердиҥ кӱӱндери ӧчӧ берет. «Земский доктор» деп нацӱлекерге кийдирилген јаҥы некелте-солынталарла јиит специалист ӱредӱзиниҥ кийнинде кала јерде иштеп, ченемелдӱ болор керек. Сурактыҥ база бир јаны – балдарга Горно-Алтайсктагы медицинский колледжке ӱредӱге кирери сӱрекей кӱч, конкурс јаан. Кӧп балдар ӱредӱге кирип болбой, ӧскӧ ӱредӱлерге барадылар. Бис бу суракты ајаруда тудуп иштеерис. База бир курч сурактардыҥ бирӱзи – малдыҥ эмчилери једишпей турганы. Јурттарда ончо ло јажы јаан ветеринарлар иштеп јат. Јиит улус бу специальностько ӱренип тургандары јокко јуук, иштеп турган јиит ветеринар-специалисттер јок. Ветеринарлардыҥ ишјалы сӱрекей јабыс, эки-ӱч јуртты бир ветеринар-эмчи кӧрӱп турган учуралдар бар, је олордыҥ ишјалы ӧрӧ кӧдӱрилбей јат. Ишјалдыҥ кеми эҥ ле ас болор. Ветеринарлардыҥ ижи кӧптӧп калган, некелтелер бийиктеген. Кӧп ӧй чаазын-документтерге барып јат. Кажы ла учуралды таҥынаҥ кӧрӱп, кандый бир эп-арга табарга чырмайадыс.
– Бир эмеш бойыгар керегинде айдып ийзегер.
– Мениҥ сӧӧгим сойоҥ. Горно-Алтайск-тагы экономический техникумды ӱренип тӱгезеле, Новосибирсктеги потребительский кооперацияныҥ университедине киргем. 2010 јылда, ӱредӱниҥ кийнинде, Оҥдой аймактыҥ администрациязында, оноҥ Россельхозбанкта иштегем. Бир канча ӧйдӧҥ такып администрацияга бурылып, экономический бӧлӱктиҥ јааны болуп ишмекчи јолымды улалткам. 2018 јылда аймак депутадыныҥ талдаштарында туружып, Ийиндеги јурт јеезе аайынча ӧткӧм. Мениҥ чыккан-ӧскӧн јерим Ийин јурт. Айдарда, албаты-јонныҥ јадын-јӱрӱми меге јакшы таныш. Кычыраачыларга су-кадык, айыл-јуртында ырыс кӱӱнзейдим. Телекей ичинде амыр-энчӱ болзын.
– Эрмек-куучыныгар учун алкыш-быйан.

Хамида ТАДИНА