Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кычыраачыларды сананып, иштеп ле јадыс…

26.04.2022

Василий ТОЕНОВ

Эртен тура. Каруулу качыныҥ кыбында јаҥы чыккан газетти шӱӱжетен јуунга јетире эки-ӱч ле минут арткан. Мен, дежурный болгон кижи, газетти јайа тарткан нӧкӧрлӧрим ортодо кӱӱлеген табыш, каткы там ла тыҥып турганын кӧрӱп, тӱш-санаага кирбес јастыра чыгып калганын тургуза ла сезип ийдим.
«Мен чочколорымды кӱнӱҥ сайын јылу сарјула азырап јадым» – деп, та кем де јастыралу јерди тыҥыда кычырат.
– Је ол типографияныҥ, корректорлордыҥ болор-болбос јастыразы. Сагышту кижи «сарју» эмес «сарсу» деп оҥдоор болбой, каткырышпагар! – деп актанарга ченештим.
– А «ӧйинеҥ ӧткӱре сагышту» кычыраачыга не деп айдараар? – деп, баш редактор Татьяна Николаевна Туденева сурайт.
Редактордыҥ онойып сураары база јолду. Бистиҥ авторлорыстыҥ ла кычыраачыларыстыҥ ортодо газеттиҥ арга-чыдалын торт билбеечи болуп, ӧйинеҥ ӧткӱре некеп, «истеже» беретени база бар. «Ол бир уулга кижи «неме» берзе, јастыралу чыгарып койгон турар деген кимиректеништи бис база угуп ла јадыс.
Ол «неме» (бичимел) байагы «уулдыҥ» кийнинде канча-канча кижиниҥ колын айланып келетенин билбес чилеп. «Неме» качылыкка барар, оноҥ оны бӧлӱктиҥ јааны, каруулу качы, редактор кычырар. Оноҥ ол операторлордыҥ компьютерин ле типографияны айланып келзе, оны дежурный ла корректорлор эки-ӱч катап кычыргылаар. Је ондый да болзо, ачымчылу јастыралар чыгып ла јат. Айла, ондый јастыралар байагы бир некешчеҥ кижиниҥ бичимелинде ле чыгып калган турар.
– Нӧкӧр дежурный, экинчи бӱкте ӧскӧ кижиниҥ јуругы чыгып калган эмес пе?
– Бу канайып тураар, ол кижи бойы ла отуры. Јаҥыс эмеш јиит тужы…
– Бу запятойлорды качан чын тургузарыс? – деп, Клара Мефодьевна Макошева ӱчинчи бӱкти ача тартты.
– Је запятойлор бӱгӱнче бойсын, удап барадыс…
– Мында «Ады чыккан балдардыҥ фольклор ӧмӧлиги» болуп калтыр – деп, Байкал Ойынчинович Адаров айдат.
– Је балдардыҥ ады чыккан эмес, ӧмӧликтиҥ ады чыккан ине. Сӧс бойыныҥ јеринде турбай јат, ондый јастыралар бу номерде кӧп. Оны дежурный канайып тӱзедетен? Эткен кижи јазап эдер учурлу. Кычырган редактор, качылык нени кӧргӧн?
– Кӧӧркийлер, бу алтай кижиниҥ ады-јолында канайып «Тропиканович» болуп калган?
– Газет чыгарып отурган улустыҥ кӧстӧри кече јаҥыс «Тропиканкада» болгон болбой…
Јаҥы ла чыгарга меҥдеп отурган улус газеттерди шылырадып, јастыраларлу јерди бедирей берди. Оноҥ каткы деп неме башталды. Ол газеттеги кижиниҥ ады-јолында јастыра ла јок, ӱзе чын. Оны айткан кижи бойы јастыра кычырып отурган эмтир. Оныҥ учун каткы башталганы ол. Байагы нӧкӧристе ӱн де јок. Эпјоксынып отуры.
Бир јажы јаан, кулагы јетире укпас нӧкӧрис улус не каткырыжып турганын оҥдобой: «Не болды, не јӱрӱ?» деп, јанындагы јиит улустаҥ сурайт.
– Поезд јӱре берди, Айачыныч, оноҥ арыгызын улус Слерге коридордо куучындап берзин. Болор, ширтӱни токтодып јадыс – деп, каруулу качы Валентина Николаевна Боконокова айдат.
– Немени кычыраачы оҥдоор эдип, кычыраачыны сананып бичиир керек. Чыҥдыйдыҥ сурагы баштапкы јерде турзын – деп, редактордыҥ ордынчызы Тениш Урматович Тохнин айтты.
Бот, онойып, кычыраачыны сананып, иштеп ле јадыс, оору-јоболдубыс та, јажыс јеткенис те. Иштеер улустыҥ тоозын астадар керек деп некежип турарда, кезик улусты амыралтага да «ӱйдежип» ийгедийис ле. Је ол тушта газетти ылгый јаҥы келген улусла канайып эдип чыгарар.
Алдында «Алтайдыҥ Чолмонына» келген кижи пенсияга јетире иштеери јаҥжыгып калган» деген оморкодулу сӧстӧр болгон. Эмди, кызалаҥду ӧйдӧ, бу сӧстӧр ундылган. Јажы јеткендерди солыгадый орто јашту бир канча нӧкӧрлӧрис акчалу, «јылу» јерлерге јӱре бердилер…
Газеттиҥ ширтӱзи божогон, је јуун бойы божоголок.
– Бу подпискабыс канайып табыжы јоголып калды?
– Эмеш кыймыктанар керек. Јииттер, алтай улус јаткан јерлерди керий базыгар. Алты муҥ алтайлар јаткан городыста «АЧ-ны» алдыртып тургандардыҥ тоозы ӱч јӱске де јетпей јат. Уйатту.
– Самаралар бӧлӱк не кыймыктанбай турган?
– Кыймыктанып нени эдетен? Улуста акча јок. Газетке бичидерге јат, је акча јок. Ол операция эдетен хирургтар таҥ эртен больницага јойу једип турган дежет, автобуска акча јок.
– Бис мында Чаргыларда командировкада јӱреле, улус акча јок шыралап јатканын јарт кӧрдис. Улуста калаш та алар акча јок.
– Башкару бу кӱндерде Москвадаҥ акча экелер болор. Ол келзе ле, коштой базып, газетти таркадыгар.
– Бойыстаҥ баштаар керек, бойыс та бичиткелегис.
Бот, онойып, газет бичидип алар аргазы јок кычыраачыларысты сананып, олорго јозок кӧргӱзер болуп, иштеп ле јадыс. Чынынча айтса, «чолмончыларга», алдындагы јылдарга кӧрӧ, эмди ондор катапка кӱчке келижип јат. Ишјалыс сӱрекей јӱдек. Оны улуска айдарынаҥ да уйалып јадыс. Госкомстаттыҥ јетирӱзиле болзо, темдектезе, быјыл городто айлык ишјалдыҥ орто кеми 700 муҥ салковойдоҥ ажып калган. Бистиҥ ишјалыс бу кӧргӱзӱге јаан јетпей јат. Гонорарды да кошсоҥ, јетпес. Алдында 100-120 салковой гонорар иштеп алзаҥ, ол тен јарым ишјалга бодолду болгон. Бир айдыҥ гонорарына диван садып аларга јараар. Эмди дезе бир диван садып аларга 10 айдыҥ гонорарын јуур керек.
Эл Курултайда ла башкаруда газетти ас ишчилерлӱ чыгарыгар, ол тушта ишјалыгар арбынду болор деп укаркаар улус чыгып јат. Оны бис бойыс та јакшы билерис. Је ол орус газеттерге јарагадый эп-сӱме биске чек келишпей јат. Орус газеттерге макалу. Олор тӧс газеттердеҥ ле ИТАР-ТАСС-таҥ алган бичимелдерди кӧндӱре ле јапшыргылап салар – белен! «Звезда Алтаяда», темдектезе, рекламала кӧп акча иштеп аладылар. Диктофондор, компьютерлер ле ӧскӧ дӧ техника олордо јеткилинче. А бистиҥ кӧӧркийлерде не де јок. Операторлордо тургузылган компьютерлерис ончозы эски немелер. Бис туку 40-50 јыл алдындагызы чылап ок, ручкала сабар ойылганча ла бичип јадыс. Алтай газеттиҥ аҥылузын, оныҥ ижиниҥ уурын башкалап темдектеер башкару болгой не деп сананып јӱредим. Эмдиги ӧйдиҥ кызалаҥыла, булгалыжыла кожо редакция бойыныҥ ишчилерине каа-јаа да болзо, квартиралар алатаны база токтоды. Оныҥ учун јииттердиҥ биске иштеерге тыҥ кӱӱнзебей турганыныҥ база бир шылтагы ол.
…Јуун бӱгӱн бир часка шыдар болды. Акыр, эмди отурып, тӱрген иштеер керек. Мениҥ колымда бӱгӱн тал-тӱшке јетпей табыштыратан «срочный» деген бичимел бар. Черномырдинниҥ Ельцинди јӧмӧгӧн кычырузы.
Бу кычыруны кӧчӱрер деп чырмайып јадым. Је айландыра улустыҥ тал-табыжы јаҥыс ла кӱӱлеп јат. Городто јаткан эки кижи газетке ийген бичимелдериниҥ сурузын угарга келген эмтир. Зинаида Александровна Каланчинова столынаҥ онго јуук журналдар чыгарып алган, ол бичимелдер кажы бӧлӱкке барганын бедиреп јат. Бу ӧйдӧ бӧлӱктиҥ јааны Галина Килемеевна Мундукина бистиҥ Кан-Оозындагы корреспондент Иван Михайлович Ченчаевле телефонло куучындажат. Ченчаевтиҥ сураганы јаҥыс: «Немелерим кайда, нениҥ учун чыкпай јат?» «Бирӱзи бӱгӱн чыкты, артканы база чыгар» деген каруу угулат…
Кыпка каруулу качыныҥ ордынчызы Тамара Тимофеевна Ерленбаева кирди. Оныҥ куучыны кулагымныҥ «кырына» тӱҥей ле угулып туру.
– Бу подвалдыҥ кӧзнӧги кайда, Килемеевна?
– Билбезим, качылыктыҥ улузы – слер билгейигер.
– Мен кӧзнӧкти, компотты – ончозын байа курьерге табыштырып берген јогым ба.
– Ӱчинчи бӱкте чердак бар ба?
– Эйе. Ундыба, оныҥ бажалыгын «чӧҥӱрип» салар керек.
– А бу рантовый линейка бого не келген!..
Эки келинниҥ газеттиҥ ле типографияныҥ ижиле колбулу эрмегин укпаска албаданып, бичип ле јадым…
Кижи бойыныҥ кӱӱн-санаазына јарагадый јакшы неме бичип отурза, улустыҥ куучыны да, байла, чаптык болбос. Је мындый материалла уружып отурзаҥ, айландыра тыш болзо, торт. «Јакшы газетчиге табыш чаптык болбос» деген сӧстӧр бар. Онызы чын болбаайсын, је мен ле табышта јакшы иштеп болбос кижи.
Тӧс газеттердиҥ журналисттери, анчада ла американ репортерлор, «конторага» келгилезе, кере тӱжине куучындашкылап, компьютерле «соотогылап», архивтерде казынып, јӱзӱн-јӱӱр туштажуларда болуп, кофе ле коньяк ичкилеп отургылаар, оноҥ айылдарында бир ле отургылаза, једеен статьяларды бичигилеп салар дежет. Бистиҥ улустыҥ онойып јайым базып јӱрер аргазы јок. Је ондый да болзо, сӱрлӱ-чӱмдӱ бичимелди, курч статьяны кӧп сабазында айлыста, бала-барка уйуктап јадар тушта бичип јадыс.
Черномырдинниҥ кычырузыныҥ јӱк ле бир бӱги артты. База эмеш чырмайзам, темдектелген ӧйинде табыштырып берерим. Је шак бу ӧйдӧ бистиҥ кыптагы табыш там тыҥып, бичинер арга јок боло берди: «Картошко! Картошко! Јер качан сӱрӱлер? Качан саларыс?..»
Кудай соксын, бу куучынымныҥ учы болбойтон эмтир. Бистиҥ Зинаида Александровна картошко салатан јер учун каруулу кижи. Оныҥ учун улус ого келбей кайда барзын. Бистиҥ кыптагы табыш байа бойынча «бир метр» болгон болзо, эмди пенсионер Садыков келгениле тургуза ла «эки метрге» чыга берди. Ол табыжы јаан, јардак кижи.
Чат болбосто, кыйгырардыҥ бери јанында јайнап јадым: «Улужай Сергеевич, Зинаида Александровна, картошконыҥ сурагын ӧскӧ јерге барып шӱӱжигер. Башчы кижиниҥ немезин јазап јадым, чаптык этпегер!»
Табыш астай берди. Бичимелимди јетире јазайла, машинкага соктырала, «кӧстӧрин ойып» («ӱ», «ӧ», «ҥ» буквалардыҥ точкаларын тургузып), качылыкка апарып бердим. Пландагылазын. Је тӱштиҥ кийнинде мен ол јазаган бичимелимди таап алала, база катап лаптап кычырарым. Нениҥ учун дезе јаҥы ла јазалган бичимелимди эмди ле ойто кычырзам, мен ондо эдип салган јастыраларымды таппазым. Кижи јаҥыс јӱзӱн ишти улайын эдип келзе, јастырганын сеспей барар. Оныҥ да учун азый бисте јажы јаан бир ӧрӧкӧн каруулу качыныҥ ордына бир неделеге улай бичимелдер кычырала, бажы айланып, «ӱйи дегени женазы беди» деп сураган дежет. Мыны кокырчылар бойлоры да тапкан болордоҥ айабас. Је ондый да болзо, кокырда чын учур јок эмес.
Јаҥы ла кӱйбӱреп јаткан улус кайда барган? Кыпта, коштой кыпта, коридордо ыҥ-шыҥ. Отурышка чылаган белимди тӱзедип, бильярд ойноор јер јаар бастым.
Ол американ газеттердиҥ редакциязында кажы ла кыптыҥ эжигинде баскетбол корзинка бар дежет. Бичинип-чылаган журналист ол корзинкага мечик таштап, бажын тыштандырып алар аргалу. Бистиҥ редакцияда ондый неме јок. Бисте теннис, бильярд бар. Је олорго иш ӧйинде ойноорго бербей јадылар. База ла табыш болор деп. Шахматты, шатраны ойноорго јараар. Беш-алты часка улай канайып бичинет? Кижи торт јӱӱле берер болбой.
Је бистиҥ улусты соотонып, тыштанып туру деп база айтпазыҥ. Эр улустыҥ таҥкылайтаны бар. Ӱй улустыҥ јаҥыс јерге јуулыжып, чайлап, «калыражатаны» кайда. Базарга барышты айтпай јадым. Ол биске, акча јок улуска, та музей, та не? Кӧбизиниҥ сӧзиле болзо, базар ол баш тыштандыратан јер.
«Бу улус кайда барган» деп кайкап, корректорлордыҥ эжигин ачтым. Ба, «госпожалар» бастыразы мында эмтир. Ӱч цыган ал-камык немелер јӱктенип экелген. Бистиҥ улус оны кемјип јат. Тон-ӧдӱк те кемјигендери, кулактарына јараш сыргалар да илгени, беш сабарын алтын-мӧҥӱн јӱстӱкле де кееркеткендери бар эмтир. Је эр ле кижи карманы куру болзо, неме кемјибес. А бистиҥ кармандары куру келиндеристи кӧрзӧҥ. Је ӱй улусты, кӧӧркийлерди, канайдарыҥ олорды. Кудай бойы кӧргӧй! Та кем де: «Бу Килемеевна тӧртинчи платье кемјип јат» деерде, кыптыҥ эжиги ачыла бергедий каткы башталды…
Келиндер каткырышкан, чайлаган, эмди катап ла иштегилеп јат. Иштебей кайда барат? Ол кӱнине эдетен 220 јолдыкты сениҥ учун кем де этпес. Ол јолдыктар качылыкка јуулып, олордоҥ газет туулып јат.
Мен јарым тӱшке болгон ишти бойымныҥ кӧргӧнимле бичидим. Је кӱн кӱнге јаантайын тӱҥей болбой јат. Онойып, кычыраачыларысты сананып, иштеп ле јадыс.

«АЧ», 08.12.1998

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина