Алтайдын Чолмоны

Олорды бис ундыбазыс…

26.04.2022

Нина БЕЛЬЧЕКОВА

Мен 1981 јылда «АЧ» газеттиҥ редакциязына иштеп келеримде, ондо Кан-Оозы аймактаҥ онго шыдар журналист ле ол ок кирези техишчилер иштеп туратан.

Јаштарыныҥ јааныла кӧрзӧ, Михаил Карманович Качкышев (мундус сӧӧктӱ) каруулу качы болгон. Кергил сӧӧктӱ ӧрӧкӧн Иван Топинакович Тошпоков јурт ээлемниҥ бӧлӱгинде иштеген. Иван (алтай ады Јарыш) Топинакович Октябрьдыҥ Улу революциязыла јажыт – 1917 јылдыҥ кӱӱк айында чыккан эмтир. Ол Экинур ӧзӧктиҥ Эмегендеги турлузында ончо алтайлардый ок тегин улустыҥ билезинде чыккан-ӧскӧн. Јерлежис Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, јуу-чактыҥ ончо ӧйинде нерелӱ јуулажып, Ыраак Кӱнчыгыштаҥ Берлинге јетире јуучыл јолды ӧткӧн. М. К. Качкышевле, И. Т. Тошпоковло меге узак иштеерге келишпеген. Олор мениҥ санаамда тӧзӧӧндӱ, тоомјылу, је ол ок ӧйдӧ кокырчы, айдарда, јӱрӱмге сӱӱнип билер улус деп арткан.
«АЧ-да» онойдо ок Борис Чимчиевич Канарин (тодош сӧӧктӱ) ончого јуук бӧлӱктерде иштеп јӱретен эди. Мени сыйным дейтен. Оогош кызычагыма база карузып, јееним деп айдатан. Борис Чимчиевич кожо иштеген улустыҥ балдарыныҥ чибичегине бойы ла келип, чурана тартар, балдарла кожо ойноор, балазак кӱӱндӱ кижи болгон. Јаҥарлаарын тыҥ сӱӱйтен, редакцияныҥ эр улузыныҥ чачын кайчылаар, тӧрӧӧнзӧк кижи эди. База бир јерлеш кижи, Михаил Парсукович Белеков, мени таайым деп айдатан. Олор кандый бир байрамдарда, јыргал-тойлордо кожоҥдоорын, бијелеерин сӱӱйтен улус болгон. Олор онойдо ок кижиге јалакай, кӱӱнзек ле ачык-јарык кӱӱн-санаалу болгоныла аҥыланатан. Кыпчак сӧӧктӱ Михаил Парсукович сӧӧгиле меге јеен де болзо, улай ла јееним деер болгон. М. П. Белеков редакцияныҥ ишчилерин, бала-баркаларын фотого согорын, оноҥ олорды сыйлаарын сӱӱйтен. Оныҥ фотојуруктары эмди бистиҥ ончо ветерандарда бар, олор биске јакшынак эзем, редакцияныҥ тӱӱкизиниҥ кереечилери. М. К. Качкышев, Б. Ч. Канарин балдарга учурлалган куучындар база бичиген эди.
Кан-Чарастыҥ Экинур ӧзӧгиниҥ база бир курч каламду уулы Василий Айачинович Тоенов. В. А. Тоенов совет ӧйиниҥ туду-јарабастары кӧп јылдарында критикалу статьялар бичииринеҥ јалтанбайтан. Калганчы јылдарда Василий Айачинович улайын ла оорып јӱретен. Је турумкай, чыдамкай, јалтанбас кылык-јаҥду кижи оорузын, шыразын айландыра улуска билдиртпей, кӧргӱспей, араайынаҥ иштеп ле јӱретен. Су-кадык улусла теҥ-тай иштеп јӱрерге ого кандый кӱч болгонын јаҥыс ла оныҥ эш-нӧкӧри Г. К. Мундукина билген болор. Василий Айачинович база литературный јайалталу кижи болгон, кӧп бичимелдери де јарлалган эди.
Ботпок Сӱнерович Кушкулиндий фотосогоочы «Алтайдыҥ Чолмонында» иштебеген болор. Мени таайым дейтен база бир кижи ол болгон. Ол ӧйдиҥ улузы сӧӧктӧриле тӧрӧӧнзижип, таай-јеен, ага-карындаш деп јӱретениле тыҥ аҥыланатан. Кыпчак сӧӧктӱ јерлежим айландыра телекейге, ар-бӱткенге, улуска ӧскӧлӧринеҥ башка, аҥылу кӧрӱмдӱ кижи болгон. Оныҥ фотојуруктарында чечек-агаш бол, кӧбӧлӧк-коҥус бол, алама-кабачок бол – ӱзе ле чын, «тирӱ» немедий сезилер. Кӧбӧлӧк уча бергедий, чечектиҥ јыды јытанып тургандый, аламаны алып тиштеп ийгедий… Ол ӧйдӧ иштеген фотосогоочыларда эмдигидий јакшы айалгалар болгон эмес. Олор караҥуй, соок кыпта јӱзӱн-јӱӱр химикатту проявитель-закрепительле, соок суула урушкан, су-кадыгын јылыйткан улус. Ботпок Сӱнеровичтиҥ фотојуруктары биске база јаан эземдий арткан.
Кан-Чарастыҥ Кӧзӱл јуртынаҥ Александр Викторович Матин јиит те болзо, кандый да тӧзӧӧндӱ, тӧп кылык-јаҥду кижи болгон. Спортчы, јорыкчы, ӱредӱчи-педагог, журналист, бичиичи, сӱреен јакшы кижи… Александр карындаш кӧп јайалталарыныҥ бирӱзин де аҥылабаган, ол олордыҥ кажызына ла јаркынду, эрчимдӱ ӧзӱм берген, кажызында ла једимдерге јеткен. Ол јӱрӱмниҥ, телекейдиҥ јаражын, байлыгын изӱ јӱрегиле тереҥ сезип, олордыҥ ончо ло јолдорында, бӧлӱктеринде болорго, кӧрӧргӧ, ончозын ла билерге меҥдегендий јӱрген…
Меге «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» кӧп лӧ бӧлӱктеринде иштеерге келишкен. Промышленностьтыҥ ла строительствоныҥ бӧлӱгине иштеп келеримде, шеф-таскадаачым Јабаганныҥ ара сӧӧктӱ кижизи, журналист Михаил Папашевич Тарпаков болгон. Мен, ӱредӱчи ӱй кижи, промышленность јанынаҥ нени де билбес болгом. Је Михаил Папашевич кижиниҥ алдына качан да билеечиркеп-чечеркеп билбес, кижини неме билбезиле, оҥдобозыла качан да шоодып-кыртыштанбас кижи. Ончозын јартап-айдып беретен. Ол кӧп тоолу ӱредӱлӱ, билгирлери, ченемели јаан кижи, ишке каруулу, ару-чек ишчи. Ӧрӧги адалган јаан јашту улуска кураа бойы кылыгыла база кокырчы, јымжак кылыкту кижи. Ол база јайалталу фотосогоочы.
Орус укту, је су-алтай тилдӱ, база кӧп јайалталарлу јерлежис – Григорий Дмитриевич Голубев. Ол газетте корректордыҥ ижинеҥ ала корреспондент-фотосогоочыныҥ ижине јетире ончозын јакшы билер кижи болгон. Эш-нӧкӧри, база Кан-Оозыныҥ кижизи, редакцияныҥ кассири болгон.
Ол ӧйдӧ редакцияныҥ ишчилери тӧс ижиле коштой совхоз-колхозтордыҥ ӧлӧҥ, тӱжӱм јуунадар иштеринде, каладагы субботниктерде туружып, ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јӱретен. Ишле коштой кокыр-каткы, ойын-соот болотон. Эмди бис ол улустыҥ ачык кӱлӱмји-каткызын, кокыр куучынын, «јееним-таайым» деп карузып айтканын, кожоҥ-јаҥарын, је эҥ ле учурлузы – олордыҥ јакшынак, јайалталу бичимелдерин јылдар ӧткӧн сайын там ла тыҥ јоксынадыс…

(Бу статья «АЧ-ныҥ» 80 јылдыгына бичилген ле 2002 јылдыҥ куран айында номерде чыккан, мында кыскарта јарлалат).

Кожулта: Газетте онойдо ок Кан-Оозы аймактаҥ Вячеслав Куртов, Любовь Чекуракова, Сергей Темеев, Ратмир Танытпасов, Эмил Белеков, Ирина Модорова, Зоя Термишева, Наталья Иванова, Ирина Транова, Маргарита Махина, Лидия Сумина ла ӧскӧлӧри де иштеген. Бӱгӱнги кӱнде газетте Кан-Чарастаҥ П. У. Тохнин, С. К. Танытпасов, А. В. Майманова, М. В. Татанакова ла мен иштеп јӱрӱбис.