Алтайдын Чолмоны

«Такаа јыл: Боочы ашкандый јыл болды»

26.04.2022

В. И. Чаптыновло ӧткӱрген эрмек-куучын

Семен ТАНЫТПАСОВ

В. И. Чаптынов – Такаа јылдыҥ кижизи. Шак ла бу Такаа јылда В. И. Чаптыновтыҥ јӱрӱминде јаан кубулталар болгон деп айдар керек. Ол Алтай Республиканыҥ Ӱстиги Совединиҥ Тӧргизиниҥ председатели болуп тура, Алтай Республиканыҥ Эл Курултайына депутаттар тудар талдаштарда јеҥӱ алып, Эл Курултайдыҥ баштапкы сессиязында республикабыстыҥ јасак чыгарар эҥ бийик органыныҥ – Эл Курултайдыҥ председателине тудулды. Анайда ок бу ла ӧткӧн Такаа јылда В. И. Чаптынов Россияныҥ Федерация Соведине выборлордо В. И. Петровло кожо эҥ кӧп јӧмӧлтӧ ӱндер алды.

Бис Валерий Ивановичти бу јеҥӱлерле уткып, бӱгӱн башталып јаткан Ийт јылда оноҥ јаан једимдер кӱӱнзейдис, оныҥ башкарганыла јиит республикабыстыҥ јӱрӱми ичкери ӧзӧр деп иженгенисти јетиредис.
Бӱгӱн кычыраачыларысты В. И. Чаптыновло ӧткӱрген эрмек-куучынла таныштырадыс.
– Валерий Иванович, он эки ай айланып, ойто ло Јаҥы јыл келди. Слерге дезе бу јаҥыс ла 12 ай эмес, онойдо ок 12 алтай јылдык тообыс тӧрт катап айланып, бежинчизине ууланганы. Айдарда, сураарга турганым: Такаа јыл канайда ӧткӧн?
– Ӧткӧн јыл мениҥ јӱрӱмимде эҥ кӱч јыл болды. Нениҥ учун дезе ӧткӧн јыл бистиҥ јӱрӱмиске бойыныҥ коркышту јаан каршулу керектерин јетирген. Ак Турадагы керектерде улустаҥ чыгым-ӧлӱм болгон. Текши Россияныҥ ичинде, ороондордыҥ ортозында от-јалбыш та ӧткӧн, темдектезе, Кавказта. Мыныҥ бажында качып келген улустыҥ тоозы кӧптӧп, јадын-јӱрӱм уйадап јат.
Онойдо ок ӧткӧн јыл јаан боочы ажып келгендий јыл болды. Элдеҥ ле озо, общественно-политический система солынып калган. Совет јаҥ јербойында јӱрӱмде јайрадылып, јаҥы јаҥ тӧзӧлип јат.
Оныҥ учурын, тӧс некелтезин јартаар болзо, мениҥ санаа-шӱӱлтемле, јаҥы јаҥ совет јаҥга удура туруп турган эмес, ол совет јаҥныҥ једимин улалтып апарарга ууландырылган. Ол ок ӧйдӧ јаҥы јӱрӱмниҥ некелтезин тузаланар керек. Оныҥ учун бу јаҥнаҥ коркып-чочыырга јарабас, карын, эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарына билгир тузаланар керек.
– Су-кадыгар кандый, билегерде улус амыр ба?
– Су-кадыгыма комыдаар арга јок, биледе база амыр.
– Кызалаҥду јылдаҥ кыйыжып чыгып келеристе, ичкеери бисти не сакып јат? Айлаткыштап нени-нени айдарар ба?
– Кату јыл ӧткӧн кийнинде айалга кенейте ле бир јылга јымжаар аргазы јок. Оныҥ учун улусты ончо неме оҥдолор деп ижендирер, мекелеер арга база јогы јарт. Государствоныҥ бастыра экономиказы јайрадылып калган, миллион тоолу улус иштебей јат, государствоныҥ байлыгы ӧзӱм јок…
Айдарда, кӧп некелтени јербойында улус бойына алынар керек. Мениҥ шӱӱлтемле болзо, Башкару бойыстыҥ эл-јоныстыҥ иштеген байлыгын Россияныҥ да, телекейдиҥ де тергеелерине келиштире садып, рыноктыҥ некелтезине удура туружып, албатыныҥ јадынын јарандырып, акча јӧӧжӧзин, ишјалын эптеп тӧлӧӧрин тӧс сурак эдер керек. Бу сурактарды лаптап кӧрбӧзӧбис, эл-јоныс тӱреҥитиир. Анчада ла јурт хозяйстводо иштеп јаткан улуска јаан ајару керек. Мында кӧп сурактарла иштеп койгоныбыс. Мен бодозом, быјыл бисте бойыстыҥ ӧскӱрип алган ак-малыбысты астатпай, эт-сӱдибисти садып, малыбыс ажыра бойыстыҥ јадын-јӱрӱмибисти оҥдолтор эп-арга болор.
– Кызалаҥду да ӧйлӧр болзо, калык-јондордыҥ национальный кӱӱн-санаазы кӧдӱрилип турганын ајарбаска болбос. Бис те, алтай калык, ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ јаҥдаган јаҥдарын орныктырып баштадыбыс. Темдектезе, бу ла Чага байрам јаҥыс та Јаҥы јылды уткыганы эмес ине. Бу ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ јаҥ-кылыгыла, кӧрӱм-шӱӱлтезиле, кӧгӱс-санаазыла тудуш јаан учурлу керек деп эмди јарт оҥдоп јадыбыс. Айдарда, Чага байрамды алтай калыктыҥ национальный байрамы эдер деген суракты Слер канайда кӧрӱп туругар?
– Чага байрамды национальный байрам эдер дегенин мен јарадып јадым. Јербойында улус Чага байрамды бой-бойлорынаҥ угужып, јӧмӧжип, ӧткӱргилеп турганы јакшы. Келер ӧйдӧ, келер ӱйелерге бу байрам јакшы камаанын, тузазын јетиреринде алаҥзу јок. Оныҥ учун, мен бодозом, Эл Курултай кӧндӱгип иштей берген кийнинде, Чага байрамды ӧткӱрери јанынаҥ окылу јӧп чыгарар керек.
– Мындый байрамдар келер ӱйелерге тузазын, јакшы камаанын јетирер деп айдараарда, бӱгӱнги кӱнде, Слер сананзагар, бистиҥ калыктыҥ культуразында, искусствозында, литературазында једимдӱ иштеп, калыгына јаан тузазын экелген деп кемдерди адаарыгар?
– Мен бодозом, бис кезикте бойыстыҥ ӧйисте јаткан атту-чуулу бичиичилерибисти, јурукчыларыбысты, артисттерибисти бойысла теҥ тудуп, јабызадып, бойыска тӱҥдейдибис. Бу коркышту јаан једикпезис. Мен сананзам, бис јайалталу улузысты кӧдӱрип, байлап, аҥылап јӱрер керек. Јаҥы ла Слер айттыгар, Чага байрамды национальный байрам болзын деп айдарда, бис алтай јылдык тооныҥ календарин база чыгарып, бу календарьда бойыстыҥ ат-нерелӱ улузыбыстыҥ чыккан кӱндерин, јанган кӱндерин тоолоп-эштеп темдектеп, кепке базар керек. Эл-јоныбыс, бала-баркабыс кычырып, билип јӱрзин, мында уйалгадый-коркыгадый неме јок.
Бичиичилердеҥ Јыбаш Каинчин кӧп иштеп јат. Аржан Адаров, эҥ јаан јашту јаан акабыс, атту-чуулу улусла јолугып иштеген, бойы да атту-чуулу кижи. Јурукчылардаҥ Игнат Ортонуловты, Владимир Чукуевти темдектеер керек.
– Валерий Иванович, Слерде, јаан иште кижиде, бош јок болуп турганын айтпаза да јарт. Је, ондый да болзо, кандый бичиичини эмезе поэтти сӱӱп, оныҥ бичигин јаантайын кычырадыгар? Јол-јорыкка кожо алып јӱретен авторлор бар ба? Тургуза ӧйдӧ кандый бичик кычырып туругар?
– Јол-јорыкта болзом, јаантайын Лазарь Васильевич Кокышевти алып јӱредим. Арткан бичиктерди ӧй канайда келижет, анайда ла кычырадым. Тургуза ӧйдӧ «Эл Алтайдыҥ» калганчы номерин кычырып јадым.
– «Алтайдыҥ Чолмонын»?
– «Алтайдыҥ Чолмонын» ла периодический печатьты јаантайын кычырадым.
– Тургакту, тудулу ӧйлӧрдӧ кӧп сӧстӧр бойлорыныҥ чындык учурын јылыйтып, ӧскӧ ӧҥ алынган. Темдектезе, «карьера» деген сӧс «карьеризм», «карьерист» деп кандый да јамандап айдарыныҥ тилине кирген деп бодоп турум. Валерий Иванович, бала тужаарда эмезе оноҥ эмеш јаанап келереерде, јаан иште иштеерим деп санаа-амаду Слерде болгон бо?
– Бала тушта андый амаду болбогон. (Каткырат). Је школды-эшти божодып, ӱредӱге кирип, ӱренип турарда, ондый кӱӱн-санаа болгон деп айдарга јараар. Чыккан-ӧскӧн јериме, јерлештериме туза -эш экелер деп санаа болгон эмей аа.
– Валерий Иванович, байа эрмек-куучынга келер алдында байрам кӱнде ӧткӱрип јаткан куучында политикага јаан киришпей, ӧскӧ јанынаҥ сурактар берерге санангам. Је уур-кӱч ӧйдӧ кажы ла кижи база кызалаҥнаҥ канайып чыкса јакшы деп шӱӱп, нени-нени сананып јат ине. Айдарда, бойымныҥ санаа-шӱӱлтемле колбой, Слердеҥ мындый сурак сураар кӱӱним бар: бистиҥ республикада Президенттиҥ јаҥын тударын Слер канайда кӧрӱп туругар?
– Мениҥ санаамла болзо, бистиҥ республикада Президенттиҥ јаҥы бӱгӱн эмес те болзо, келер ӧйдӧ болор учурлу. Је бӱгӱнги айалгада бу ӧйдиҥ некелтези деп јартын айдар керек. Россияда – Президенттиҥ јаҥы, бисте де ого тӱҥей болор керек. Темдек эдип абраны, кӧлӱкти алалык, эки эмезе кӧп улус башкарза, абра да, кӧлӱк те јаҥыс кижи јортконынаҥ башка барар. Оныҥ учун баштап турган кижи јаҥыс кижи болор керек, јастыралар болзо, бурузын база бойына алынзын. Эртен-соҥзун Эл Курултай бисти бу некелтеге экелери-экелбези оныҥ ижи-тожынаҥ кӧрӱне берер.
– Россияныҥ јасактары јербойындагы јасактардаҥ башартыктап барар ба? Москва нени ле чыгарза, бис оноҥ бир де кыйбас учурлу ба?
– Јок, бастыра неме бистиҥ бойыстыҥ билгирлеристеҥ башталып барар. Эҥ ле озо бис бойыстыҥ јадын-јӱрӱмисти аайлап, некелтебисти ончо јасактардаҥ кандыйы биске керек – олорды тузаланарынаҥ баштаарыбыс. Кандый бир јасак јадын-јӱрӱмге биске келишпей турган болзо, тӧзӧмӧлдӱ иш ӧткӱрип, бойыстыҥ оҥыбыска келиштирерибис. Мында чочыыр-ӱркӱӱр неме јок. Сок ло јаҥыс некелте — ого коркышту билгир керек. Јаҥы тӧзӧп јаткан государствоны тудатан билгир керек. Республиканыҥ эл-јонын јаҥы јӱрӱмге темиктирип, республикада јаткан кажы ла кижи оныҥ тузазын бойыныҥ јӱрӱминде билип турза, ол иш чындык јолло барганыныҥ кӧргӱзӱзи болор.
– Јер јанынаҥ сурак кӧп улусты кӱйбӱредип турганы јарт. Эл Курултайыс јазап иштей берзе, бу јанынаҥ, байла, јарамыкту јасакты јӧптӧӧр?
– Јер јанынаҥ кӧрзӧбис, бистиҥ јерис ӧскӧ јерлерге тӱҥей эмес, агаш-ташту, агын-суулу, туулу. Оныҥ учун бисте бир де алаҥзу јок, бистиҥ Алтайыс качан да, кемге де садылбас.
– Кирген јаҥы Ийт јылла колбой бистиҥ кычыраачыларыска нени айдарыгар?
– Ада-энелерди, эје-карындаштарды, јашӧскӱримди ле бала-баркабысты келип јаткан Чага байрамла уткып турум. Кызалаҥду, кату ӧйлӧр тӱрген ӧдӱп барзын, эл-јоныбыс јеҥил тынып, амадаган амадуларына једип, су-кадык болзын. Ак-чек санаа, амыр-энчӱ јӱрӱм кӱӱнзейдим.

«АЧ», 10.01.1994