Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кажы ла бала – бӱткӱл телекей

29.04.2022

Оҥдой аймакта Каракол jурттыҥ текши орто ӱредӱлӱ школыныҥ баштамы класстарыныҥ ӱредӱчизи Эльвира Ивановна Ерохонова бу ла кӱндерде бойыныҥ толо јажын темдектеди.

Ол ӱредӱчиниҥ јеҥил эмес ижинде 30 јылдаҥ ажыра иштеп келген. Кӧп тоолу кичинек болчомдорго билгирдиҥ јажыттарын ачкан, јӱрӱмниҥ солоҥыдый јолдорына ууламјылаган. Оныҥ ченемели бай, билгирлери бийик болгонын аҥылабаска болбос.
Эльвира Ивановнаныҥ чыккан-öскöн jери Шабалин аймакта беш сууныҥ белтиринде, беш тууныҥ эдегинде турган Беш-Öзöк jурт. Адазы Иван Шамакович Тудин 2021 jылдыҥ алтын кӱзинде ада- ӧбöкӧлöриниҥ алтайына 82 jаштуда jана берген. Энези Валентина Саруловна Тудина балдарыныҥ, баркаларыныҥ кару тайна-јааназы эмди де омок-седеҥ, эзен-амыр отуры.
Э. И. Ерохонованыҥ билезинде алты карындаш болгон, ол тоодо јаҥыс болчок аказы ла беш кыс. Эльвира Ивановна кыстардыҥ ортоны. 1984 jылда онынчы классты тöрӧл jуртында божодып, Бийск калада педагогический институтка ӱредӱге кирген. 1989 јылда ӱредӱни тӱгезип, Каракол jурттыҥ текши орто ӱредӱлӱ школына баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеп келген. 

Эльвира Ивановна одус эки jылдыҥ туркунына кара кӧстӱ кичинек болчомдорго караны ла акты, jакшыны ла jаманды аайлаарга ӱредет. Ишмекчи јолы керегинде
Э. И. Ерохонова мынайда эске алынат: «Одус эки jыл кайра Каракол jуртта билгирдиҥ «ӧргööзиниҥ» эжигин кöстöри кайкалду суркураган болчомдорло кожо jӱрексиреп ачкан эдим… Оноҥ ло бери балдарла кажы ла jыл ӱредӱниҥ «тепкиштериле» алтап, билгирдиҥ jеҥил эмес jолдорын jеҥӱлӱ öдöдис.
Балдарла иштеп јӱреле, эҥ ле озо оҥдогоным: ӱренчиктиҥ jӱрегине jол ӱредип jаткан предметтеҥ эмес, ӱредӱчинеҥ башталат. Ӱредӱчи бойыныҥ ченемелиле, методикалык ижиле ӱредип јаткан предмет-урогы ажыра кичинек кижиге јолды ачып јат. Оноҥ ары ӱреткен балдарым толкуланып jаткан теҥистий jӱрӱмде «агын суулар, арта салган кечӱлер кечип, бийик-jабыс ажулар ажып, эбирилчектерлӱ-эреендӱ jолдор öдӱп», улус ортодо Кижи болзын. Jакшыга ла чындыкка jӱткӱзин. Баалап jӱрер байлыгы — Тöрöли, jӱрӱм, биле, билим, культура, килемjи, су-кадык јӱрӱм, ар-бӱткен, наjылык, сӱӱш болзын…
Ӱренчиктерим кижиликтиҥ баалу-чуулу jедимдерин, байлыгын билериле коштой, бойыныҥ албатылык культуразын, эрjинедий энчи-байлыгын билип, оны орныктырып jӱрзин деген амадула мен «Энчи – Наследие» деп программа аайынча иштейдим. Бу программала «За нравственный подвиг учителя» деп кӧрӱ-маргаанда туружып, јеҥӱлӱ ӱчинчи jер алдым. Бала ойынныҥ, чöрчöктиҥ, кӱӱниҥ, фантазияныҥ телекейинде jӱрзе, оныҥ ич-кӧгӱс jӱрӱми толо болор. «Бу jоктоҥ ол кургап, кадып калган чечек» деп оҥдодым.
Ойгор санаалу улустыҥ мынайда айдып койгоны бар: «Кажы ла калыктыҥ уулы ба эмезе кызы ба, эҥ ле озо бойыныҥ культуразыла, тилиле jилбиркеер керек. Мында оныҥ кемге де тӱҥей эмес чырайы, ада-öбöкöзиниҥ артырган недеҥ де баалу энчизи». РАН-ныҥ член корреспонденти, професор А. В. Кибриктиҥ «XXI чактыҥ учында албатылардыҥ jӱк ле беш проценти бойыныҥ культуразын, тилин корулап алардаҥ айабас» дегени мени база чочыдат. Ады јарлу поэдис Сурайа Сартакова тилин билбес кижини ӱӱринеҥ астыккан кушла тӱҥейлеген эди.
Ӱреткен балдарым кийнинде кöкси куру, «айдары jок jööжӧзин jылыйткан jокту» болбозын деп амадайдым. «Jерди теҥери бӱркеген, кижини – кеп-кийим» дегени учурлу. Сӱрлӱ, солоҥы öҥдӱ алтай кеп-кийимин кийип, комус ойноп турган балдарымды кöрӱп оморкойдым: «Кандый öҥжик, кебериске сӱреен келижип турган кеп-кийим, байла, чаҥкырайган теҥеринеҥ, кöк ынаарга оронгон тууларыстаҥ, тӱмен jӱзӱн чечектерлӱ jалаҥдардаҥ, кöк чакпынду сууларыстаҥ…».
Jаш ӱйениҥ кöгӱс-байлыгын öскӱрер, тöрöлчи кӱӱн-табын кöдӱрер база бир эп-арга — «Jаҥар кожоҥ», «Алтай шатра» деп ӧткӱрип турган кружокторым. Балдарым алтай кеп-кийимин кийип, jаҥар кожоҥды кожоҥдоп, кӱӱзин кöксине салып алза, jӱрӱминде олорго керектӱ болор деп санаа-шӱӱлте меге ийде берет. Школдо öткӱрип турган ончо керек-јарактарда, байрамдарда балдарымла кожо јаантайын туружадыс. Алтай шатрала кружокты 15 jылдаҥ ажыра öткӱрип келдим. Шатрачы балдарым республика кеминде кöп тоолу маргаандарда туружып, jеҥӱчилдер болуп чыккандар. Айастан баркам кыргыз јеринде Чолпон-Ата калада ӧткӧн маргаанда турушканы оморкодулу.
Мениҥ ӱреткен балдарым jӱрӱминде бойыныҥ jолын табып, иштегилеп, айыл-jурт тöзöп, бала-барка азырайт. Эмди ӱреткен балдарымныҥ балдарын ӱредедим. Jылдар солынат, ӱйелер солынат. Быjылгы ӱредӱлӱ јылда катап ла баштапкы класс алдым. Ойто ло кайкалла толо кöстöр, öкпӧӧриш, ӧскӧ, jе jылу, jымжак кичинек колдор… Jединижип, класска кирдис. Алдыста – билгирдиҥ учы-кыйузы jок телкем телекейи…».
Кажы ла бала – бӱткӱл телекей,
Кайкамчылу, jажытту jаан телекей.
Оны ачарга сӱрекей jилбилӱ,
Ӱредӱчи мениҥ амадуум бӱткей.
Ӱредӱчи болуп иштеп тура, Эльвира Ивановна кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандарда јаантайын туружат. Темдектезе, «Ӱредӱчи-лердиҥ jазы-2021» деп кӧрӱде туружып, јеҥӱлӱ баштапкы jер алган. Анайда ок Алтай тилдиҥ кӱнине учурлай «Алтын сӱрлӱ Алтайым» деп кӧрӱде база ла јеҥӱлӱ экинчи jерге чыккан. Канча-канча јылдардыҥ туркунына јӱрегиниҥ сӱӱжиле кичинек болчомдорло ӱлежип јӱрген ӱредӱчи ишмекчи јолында кӧп тоолу грамоталарла кайралдаткан эди. Бу ончозы алкыш-быйан кеминде айдылган једимдер. Је Э. И. Ерохоновага эҥ учурлузы ӧткӧн jылда узак ӧйгӧ ӱредӱчиниҥ ижин ак-чек бӱдӱрип, jаш ӱйени таскаткан учун Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла кайралдатканы болуп јат. Ӱредӱчиниҥ ижи-тожын, једимдерин, тергее кеминде баалаганы айдары јок кайрал, ајару.
Кижиниҥ jӱрӱминде эҥ jаан байлык — ол азыраган балдары, jуртап jаткан эш-нӧкӧри, айыл-jурты. Эльвира Ивановнаныҥ эш-нӧкӧри Алексей Школчинович Кулады jурттаҥ, сӧӧги кергил, колы ус кижи болор. Агаштаҥ јӱзӱн-башка эдимдер эдерин сӱӱр усчы. Оныҥ јазап чӱмдеген эжиктери, баш кайырчактары эл-јон ортодо јаан суруда. Анайда ок ол ак малын кичееп, айылда ла иштенип jӱрет. Нак биледе эки кыс бала чыдап ӧскӧн. Эмди олор бойлоры айыл-јуртту, балдарлу. Алтынай кызы Томсктогы государственный университетти ӱренип тӱгескен. Кӱйӱ бала Сагитле кожо ӱч уул азырайдылар. Кичинек кызы Арунай база ла Томскто СИБГМУ-ны ӱренип тӱгезеле, фармацевт-провизор деп специальность алган. Эш-барааны Эркейле эки эрке кызычак азырап чыдадып јат.

Хамида ТАДИНА
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина