Алтайдын Чолмоны

«Уйазы чечен сӧстӧрлӱ улустаҥ бӱткен»

29.04.2022

Мен кандый бай,
Сен сессеҥ, најым!
Менде бӱдӱн ӱч байлык:
Јерим, јоным, тилим бар.
Јоным барда, тилим бар,
Јерим барда, јоным бар – деп, Мария Соколовна оморкодулу ла тегиндӱ айтпаган эмей. Бичиичиниҥ учурлу айдылган сӧстӧрине тайанып, бир канча чӱмдемелдериле кычыраачыларды јууктада таныштырар деп санандым.
1979 јылда кепке базылып чыккан «Топонимический словарь» бар. Бу сӧзликке материалдар јуурында Мария Соколовна эрчимдӱ турушкан. Оныҥ учун бойы айткан эди: «Тӱрк калыктыҥ јаан учурлу топонимиялык сӧзлигинде тырмактыҥ каразынча мениҥ ижим бар деп сӱӱнедим». Бу сӧстӧр тегин айдылбаган, бичик кычыраачылар ортодо јаантайын јаан суруда.
1981 јылда Мария Соколовнаныҥ баштапкы ла катап 10 ӱлгери «Бистиҥ јазыс» деп ӧмӧлик јуунтыда кепке базылып чыккан. Бу јуунтыга эпши ӱлгерчилердиҥ — Зоя Топчинаныҥ, Светлана Петешеваныҥ, Сурайа Сартакованыҥ, Јыламаш Келюеваныҥ чӱмдемелдери кирген. 1988 јылда ак- јарыкка чыккан «Амыр јуртта агару јер» деген јуунтыга бичиичиниҥ јирмедеҥ ажыра ӱлгерлери база кирген. Анайда ок бичимелдери «Эл-Алтай», «Урсулдыҥ толкулары» деп альманахтарда, «Алтай совет ӱлгерлик», «Алтай ӱлгерлик ХIХ-ХХI чактарда» јуунтыларда, «Эрјинелӱ Эре–Чуй» деп бичикте, «Алтайдыҥ Чолмоны», «Ажуда» газеттерде јаантайын кепке базылып чыгатан.
«Кӱнниҥ кӱлӱмјизи» деген кыска повезиниҥ геройлоры — Мария Соколовнаныҥ тӧрӧл Кош-Агаш аймагыныҥ малчы-койчы болуп јӱрген тегин улус. Автор олордыҥ јадын-јӱрӱмин, сананганын-амадаганын, эткен-тутканын јакшы билер учун, олор керегинде јарт ла бӱдӱмјилӱ кӧргӱзет. Мында алтай калыгыстыҥ јебреннеҥ бери јаҥдап келген, је бӱгӱнги кӱнде ундылып бараткан чӱм-јаҥдары, ойгор шӱӱлтелӱ кеп сӧстӧр лӧ кожоҥдор кижиниҥ ич-телекейин тереҥжиде кӧргӱзип, кычыраачыны кӱйбӱредет. Бичиичиниҥ чӱмдемелдеринде ӱй кижиниҥ, эне кижиниҥ учуры тереҥжиде јарталат. «Энениҥ эрке колдоры» деп јурамалды кычырып, бойымныҥ да энем тӱни-тӱжи кату-кабыр иш эдип, лампаныҥ јарыгына бала-барказына кийим-тудумын бектеген деп сананып, кӧстиҥ јажын да тӧктим. Бичиктиҥ кӧрӱ-ачылтазын тӧрӧл аймагында ӧткӱрерде, кычыраачы В. Найденов: «Бу бичикти лаптап кычырып кӧрӧр болзо, ол бӱткӱл ӱредӱ. Оныҥ бичимелдеринде кижиниҥ оогош тужы, кеен Чуй ичи, тӧрӧл јерин сӱӱгени билдирет» — деп айткан эди.  
Бичигердиҥ адын «Кӱнниҥ кӱлӱмјизи» деп нениҥ учун адаганыгар деген суракка Мария Соколовна: «Кӱн – ол Јер ӱстинде бар не-немени јарыдып, ойгозып, јӱрӱм берип јат. Айдарда, кӱнниҥ кӱлӱмјизин кӧргӧн кижи ол ырысту кижи. Андый кижи јӱреги сескир, бойы омок-седеҥ болор» — деп јартаган эди. Повестьти кычырарга јилбилӱ, кычырыгар.
«Элдиҥ эрјине сӧстӧри». Мария Соколовна алтай тилди ле литератураны сӱӱген, чечен тилдӱ, билгири јаан ӱредӱчи. Ол сӱрекей учурлу иш бӱдӱрип салган: бойыныҥ јӱрӱмдик ченемелине тайанып, алтай фольклор аайынча керектӱ ле тузалу јуунты тургускан. Јуунтыныҥ бажалыктары: «Кире сӧс», «Кеп сӧстӧрлӧ урокторго», «Кеп сӧстӧрди 5-чи класстаҥ ала 11-чи класска јетире ӧткӱрер иштердиҥ ууламјылары», «Кӱнчыгыш калыктардыҥ кеп сӧстӧри орус тилге кӧчӱргениле», «Кыргыс кеп сӧстӧр», «Алтай ла орус кеп сӧстӧрди учурыла тӱҥейлеп талдаганы», «Калыктыҥ јаҥжугылары», «Кажык ойнооры» ла о.ӧ.
Кеп ле укаа сӧстӧр – алтай улустыҥ чактаҥ чакка айдылып келген энчизи. Бу сӧстӧр эл-јонныҥ эрмек-куучынынаҥ качан да тӱшпей, алтай тилисти ӧрӧ кӧдӱрген. Чечен тилдӱ улус эмди де бистиҥ ортобыста бу сӧстӧрди келиштире тузаланып, тилисти байыдат. Темдектезе:
Бала-баркам мӧрлӱ јӱрзин,
Балык тударга, сууга кирер,
Баскан изи тереҥ болзын.
Билип аларга, бичик кычырар ла о.ӧ.
Кандый тереҥ шӱӱлтелӱ ле учурлу айдылган сӧстӧр. Мария Соколовна бу бичикти 15 јылдыҥ туркунына чырмайып, јуунадып, шиҥдеп белетеген. Бу једимдӱ ижи ӱредӱчилерге, студенттерге ле эл-јонго тузалу болорына бир де алаҥзыбайдым.
«Канаттулар кайкадат» деп бичик ар-бӱткенде тындулардыҥ јӱрӱмин кӧргӱскен солун јетирӱлердеҥ ле кыска куучындардаҥ турат. Байлу ла агару Эре-Чуйдыҥ чӧлдӧринде ле кобы-јиктеринде јеезелеген аҥ-куштыҥ јӱрӱмиле јаштаҥ ала јилбиркеп, ойгор кӧгӱстӱ јерлештериле јолыгып, олордыҥ кӧргӧнин-укканын Мария Соколовна кӧп јылдарга јууган ла эмди бу ижиле кычыраачыларды таныштырат. Јуунтыныҥ бажалыктары: «Автордыҥ сӧзи», «Јери керегинде куучын», «Канаттулар кайкадат», «Улустыҥ кайкап кӧргӧнинеҥ, айдышканынаҥ алган куучындар», «Кай чӧрчӧктӧрдӧ ийттиҥ, куштыҥ учуры», «Элдиҥ тилинде эптелген сӧстӧр», «Уч сӧс».  
Бичикти кычырала, тындулардыҥ јӱрӱми башка-башка болгонын слер ајарып, кӧпти билип алараар. Олордыҥ кезиги кайа-таштарда, јыраалу кобы-јиктерде јӱрерин јарадат, база бир бӧлӱги чӧлдӧрдӧ јеезелейт, ӱчинчизи теҥериде кайып учат. Бичиичиниҥ амадузы — анчада ла ӧзӱп јаткан јаш ӱйе чыккан-ӧскӧн јериниҥ ар-бӱткенин чеберлеп, албатызыныҥ тӱӱкизиле јилбиркеп, тӧрӧл тилин сӱӱп, тӧрӧлчи кӱӱндӱ кижи болуп чыдазын. Алтайыстыҥ кажы ла аймагында чыдап јаткан бала јаштаҥ ала мындый бичиктер кычырза, јериниҥ ӧзӱмдери ле тындулары, јер алдында кӧмзӧлӧлгӧн байлыктары ла эмдӱ-томду агын суулары, эл-јоныныҥ тӱӱкизи, јӱрӱми ле ижи-тожы керегинде билгирлер алар, кӧргӧн-укканын элбедер.
Бу јетирӱде мен јӱк ле Мария Соколовнаныҥ тоолу бичиктери керегинде айттым. Анайда ок бичиичи јерлештери, бичиичилер, јаҥы кепке базылып чыккан бичиктер, алтай тилис керегинде бойыныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин айдып, «Алтайдыҥ Чолмоны», «Ажуда» газеттерис ажыра кычыраачыларга јетирет. Темдектезе, «Оройтыган бир сӧс» (К. Кергиловтыҥ «Куулгазын элес» ле «Гонец» деп бичиктериниҥ кӧрӱ-ачылтазы. («Алтайдыҥ Чолмоны» 2008 јыл, тулаан ай, 20-чи кӱни); «Кайылбас ис» артырган (Боочы јуртта јаткан
В. Мекечиновтыҥ јуунтызы керегинде. «Алтайдыҥ Чолмоны» 2011 јыл, кӱчӱрген ай, 25-чи кӱн), «Кижи јерине тартылар» («Чедирген» биригӱниҥ чӱмдеечизи Кулады јурттаҥ Г. В. Аспанова – «Ажуда» 2015 јыл, куран ай, 14-чи кӱн) ла о.ӧ.
«Мария Соколовна бойыныҥ билгириле, анчада ла тил јанынаҥ сурактарла, билимчи де болор аргазы бар» — деп, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте кожо иштеген ӱӱрези В. Н. Боконокова учурлу темдектеген эди.
Мария Соколовна, јӱрегердиҥ јылузыла ӱредӱчи, бичиичи, поэт, эне јайалтагарла ӱлежип, база да чӱмдеерге канат алынгар. Су-кадык, бийик кӱӱн-санаа, јаҥы туштажулар кӱӱнзейдис. Слердиҥ кажы ла бичигенеер кӱнниҥ кӱлӱмјизи болорына алаҥзыбайдыс.

Людмила Чекурашева,
библиотекарь, Оҥдой јурттаҥ