Алтайдын Чолмоны

Јаҥы ӧмӧлик — јаҥы амадулар

13.05.2022

Ӱч ай кайра, кочкор айда, Улаган јуртта јаан сӱӱнчи болгон. Балдардыҥ сакыганду «Кӧк-Таман» деп сады иштеп баштаган. Сӱӱнчилӱ бу керекти кичинек болчомдордыҥ ада-энелери эки јылдыҥ туркунына энчикпей сакыган. Нениҥ учун дезе балдардыҥ садына балдарын табыштырарга кӱӱнзегендердиҥ тоозы кӧп. Манјылуда јӱзӱн-башка ӧҥдӧрлӱ јаан тура кижиниҥ кӧзине билдирлӱ илинет. Оныҥ да учун балдардыҥ бу јаҥы садын кӧрӧргӧ лӧ андагы айалгаларла таныжарга газеттиҥ адынаҥ айылдап јӱрдибис. Детсадка кирип келеристе, бисти оныҥ јааны јалакай ла куучынчы Э. К. ОЛЧОНОВА сӱӱнчилӱ уткуды.

— Эльвира Константиновна, бу кандый јарык, ару, јараш садик! Бойыгардыҥ иштеп турган јеригерле бисти таныштырып, ӧмӧлигер керегинде куучындап берзегер?
— Мында 125 бала јӱрер аргалар тӧзӧлгӧн: балдар 1,5 јаштаҥ ала алты јашка јетире јӱрӱп, оноҥ кӧндӱре школго барар. Текши јети группа: эки группа эҥ оогош болчомдордыҥ, эки группа — кичинек, эки группа ортон балдардыҥ ла бир группа јаан балдардыҥ. Педагогикалык ууламјыла иштеп тургандардыҥ тоозы 26 кижи, анайда ок 21 кижи детсадта ару-чек болорын јеткилдеери, аш-курсак аайынча, оноҥ башка каруулчыктар иштейдилер.
Педагогтордоҥ бистиҥ ӧмӧликте логопед, педагог-психолог, кӱӱниҥ ле физический культураныҥ ӱредӱчилери база иштейдилер. Бу ла јуук ӧйлӧрдӧ биске балдарды алтай тилге таскадып ӱредер вакансия-јер берилген, ого јиит специалист алылган. Балдарла иштеерге ончо специалисттер јеткилинче. Таскадаачылар керегинде айтса, он таскадаачы ла сегис кижи олорго болужат. Анайда ок балдардыҥ садыныҥ јааныныҥ ордынчызы ла баш таскадаачы бар. Бистиҥ ӧмӧлик јаҥы, ончо јиит специалисттер иштеп турганы јаан ижемји берет. Јиит улустыҥ кӧрӱм-шӱӱлтези де солун, бӱгӱнги ӧйгӧ келижип турган методиканы билгир тузаланып турганы да јакшы.
Бистиҥ балдарыс ончозы эртен тура сӱӱнип келип јат. Ада-энелерге де бу детсадтыҥ аргалары сӱрекей тыҥ јарайт. Кажы ла кӱн балдарды эртен тура, тал-тӱште ле јанар алдында медишчи шиҥдеп кӧрӱп јат. Кандый бир бала оорый бергенде, ада-энезине јетирип, эмчиликке ийилет. Је андый учуралдар ас болот. Балдарда анчада ла јӧдӱл, тумчугынаҥ суу аккан учуралдар болот. Медишчиниҥ ставка-јерин биске тӧс эмчилик чыгарган, кичинек балдар јӱрӱп турган јерде медишчи јаантайын болор учурлу.
— Балдарга тӧзӧлгӧн айалгалар кандый?
— Кажы ла группада ойноор, уйуктаар, балдарга аш-курсак урар ла олордыҥ колы-јӱзин јунар кыптар бар. Оноҥ башка кӱӱлик залда балдарла јӱзӱн-башка байрамдар, утренниктер ӧткӱредис. Алтай байрамдарды, темдектезе, Чага байрамды, Јылгайакты ӧткӱргенис — балдар јилбиркеп турушкылайт. Ада-энелер јаантайын болужып турганын база темдектеп салар керек.
Балдар спортло тазыктырынар кыпта кажы ла кӱн зарядка эдет, су-кадыгын тыҥыдат. Аш-курсакты белетеп кайнадар, јастык-тӧжӧктиҥ бӧстӧрин јунуп кургадар аҥылу јерлер бар. Белен курсак группаларга апарылып, балдарды бойлорыныҥ јерлеринде азырап јадыбыс. Анайда ок санузел, душевойлор, балдардыҥ тышкартында ойноор сӱрекей јараш јерлери јазалган. Су-кадыгыныҥ айалгазы бир эмеш кирелӱ балдарга лифт, тепкишле тудунып чыгып-тӱжетен айалга база јазалган ла белетелген. Кажы ла специалисттиҥ кыбы келиштире јазалып, ууламјызыла аҥыланат.
«Демография» деп нацӱлекер бар болгонына сӱӱнип јадым: балдарга сӱрекей јакшы айалгалар тӧзӧлгӧн, 50 кижи иштӱ де болуп калган. Канча јылдарга балдарын садикке берерге сакыган ада-энелерге де јаан сӱӱнчи. Алдында јылдарда балдарды садикке берерге канча јылдардыҥ туркунына сакыыр керек болгон. Онойып јатканча, школдыҥ ӧйи јууктап келер. Иштеп турган ада-энелерге, јиит билелерге бу айалгада кӱчке келижетен. Бӱгӱн дезе балага 1,5 јаш толзо, бала садикке јӱрер аргалу болуп калды.
— Слерди ченемели јаан ӱредӱчи деп билерим. Ишмекчи јолыгар керегинде куучындап берзегер?
— Мен 1991 јылда Улаган јурттыҥ орто ӱредӱлӱ школын ӱренип тӱгезеле, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ биолого-химический факультедине ӱренерге киргем. Ишмекчи јолымды Кош-Агаш аймактагы Ортолык јурттаҥ баштагам. Эки јыл иштейле, кайра, кичӱ тӧрӧлиме, јанып келгем. Баштап тарый химия предметке ӱреткем, оноҥ јӱк ле биология предметти балдарга ӱредип улалткам. Онойып, 25 јыл ӱредӱчи болуп иштедим. Тургуза ӧйдӧ балдардыҥ садына бийик кӱӱн-санаалу иштеп келдим, ӧмӧлик нак, амадулар јаан. Ижим меге сӱрекей тыҥ јарап јат.
Учурал келижерде, айдарга турганым: кожо иштеп јӱрген ишмекчи-коллегаларыма, школдо класстыҥ башкараачызы болуп ӱреткен ӱредӱчим К. Г. Кулебакинага, ӱредӱчилерим М. А. Быжлаковага, Т. С. Токоековага, Н. Н. Тондоевага акту кӱӱнимнеҥ алкыш-быйаным айдарга турум. Ишмекчи јолымда ӱредӱчиниҥ ижиниҥ јажыттарын ачып, ченемелиле ӱлежип тазыктырган, узак јылдардыҥ туркунына Улаганныҥ школыныҥ атту-чуулу директоры болуп иштеген Владимир Константинович Ядомыковко, калганчы јылдарда иштеп јӱреримде школдыҥ директоры болгон Любовь Андреевна Натовага, Ортолыктыҥ орто ӱредӱлӱ школында ӱредӱчи болуп узак јылдардыҥ туркунына иштеген, эмди амыралтада Любовь Николаевна Каруловага јаҥы ла ӱредӱ божоткон јиит кижини тазыктырып, айдыжып јӧмӧшкӧни учун алкышту сӧстӧримди айдадым. Мениҥ салымымда мындый улус учураганы меге јаан ырыс. Башкараачы улус ӱреткени учун бу да мениҥ башкараачыныҥ ижинде јолым ачылганы бу болбой деп сананып јӱредим.
— Јилбилӱ таныштыру эрмек-куучыныгар учун алкыш-быйан, ижигерде једимдер, таскадып јаткан балдарыгарга јаҥы ачылталар кӱӱнзейдис.

* * *

Аруна Сергеевна ЧОКОВА – баш таскадаачы, оргончы сӧӧктӱ. Школдыҥ кийнинде Горно-Алтайсктагы педагогический колледжти 2016 јылда ӱренип тӱгескен. Школго барар јажы јеткелек балдарды таскадары аайынча билгирлериниҥ кемин бийиктедерге болуп, бу ла ууламјыла Горно-Алтайсктагы госуниверситетке ӱренерге кирген. 2021 јылда ол ӱредӱни јеҥӱлӱ божодып, балдардыҥ јаҥы ачылган садына иштеп келген. Чыккан-ӧскӧн јери Балыкчы јурт.
«Ишмекчи јолым јаҥы тудулган турада, јаҥы тӧзӧлгӧн ӧмӧликте башталганы аҥылу кӱӱн-санаа берет. Бисте иштеп турган улус кӧп, ончозы башка-башка, иштейтен специалисттер ончо јеткил. Оогош болчомдорло иштеерге сӱрекей јилбилӱ. Бистиҥ биледе тӧрт бала, олордыҥ тоозында ӱч кыс. Бис ӱчӱлебис таскадаачыныҥ профессиязын талдап, иштеп јадыс» — деп, ол айткан.

Айана Айдаровна АЙМАНОВА – алтай тилдиҥ ӱредӱчизи, тодош сӧӧктӱ. 2015 јылда Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ алтаистика ла тюркология аайынча факультедин божоткон. Ӱредӱзин тӱгезип, Улаган аймакта Кара-Кујурдыҥ орто ӱредӱлӱ школында иштеген. Балдардыҥ садында кичинек болчомдорды алтай тилле ӱредеринде баштапкы ченемел алат. Чыккан-ӧскӧн јери Балыкчы јурт, школды Улаган јуртта ӱренип божоткон.
Оныҥ текшилей айтканынаҥ: «Школдыҥ кийнинде мен педколледжте ӱренерге амадагам. Бойым кичӱ класстардыҥ ӱредӱчизи болорым деп бек сананып алган болгом. Колледжтиҥ кийнинде ГАГУ-да ӱредӱмди улалтып, бийик ӱредӱ алгам. Балдарла иштеерин сӱӱп јадым. Ӱредӱчи кижиниҥ ижинде бойыҥныҥ ижиҥле эҥ ле озо бойыҥ јилбиркеер керек, оноҥ балдарды јилбиркедер керек.
Бӱгӱнги ӧйдӧ балдардыҥ садына јӱрӱп турган алтай балдар тӧрӧл тилин оҥдоп то турган болзо, је куучындап билбес. Эҥ ле оогош болчомдорды ӱредерге кӱч, олордо јилбӱ де јок. Орто ло јаан группаларга јӱрӱп турган балдар бу ӧткӧн ӧйдиҥ туркунына бойыныҥ тилиле јилберкеп баштаганы сӱӱндирет. Алтай байрамдарда јаантайын алтай ойындар ӧткӱредис, балдар олордо јилбиркеп туружат. Ада-энелер таскадаачылар балдарла алтайлап куучындажып турзын деп сурагылайт. Нениҥ учун дезе кӧп ада-энелер айылдарында балдарыла орус тилле куучындажары јаҥжыгу болуп калды. Балдар кӧргӧн мультиктер орус тилле, куучындашканы база орус тил. Оныҥ учун балдардыҥ садында балдар ла јаан улус алтай тилиле куучындажып турза, алтайлап куучындаарына балдар јайыла берер».

Ольга Петровна АНДАДИКОВА – балдардыҥ садыныҥ јааныныҥ ордынчызы. Школдыҥ кийнинде педколледжти ӱренип тӱгезеле, ол Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ психолого-педагогический факультединде кичинек балдарла иштеери аайынча ууламјыла ӱренген. Тургуза ӧйдӧ бу ууламјы эл-јон ортодо сӱрекей керектӱ специальностьтордыҥ бирӱзи. «Темдектезе, бир группада гиперактивный деген бир бала бар. Ол балага кӧп ајару эдер, оныла кӧп иштеер керек. Јаан улус мындый балала таҥынаҥ иштебезе, ол бала ӧскӧ балдарга чаптык эдер, ойынчыктарын блаажар, согор. Онойып, ол бойына ајару некеп турганы болор. Јаан улус андый баланы јаантайын јилбиркедер учурлу. Јурт јерлерде балдар кӧп учуралдарда школго јетире айылдарында отургылайт. Школго барар ӧй јууктап келзе, подготовительный деген класска барып јат. Оныҥ учун андый балдар кӧп куучынданбас, сурак берзеҥ, айдар-айтпас, унчукпас болот. Ишмекчи јолымды тӧрӧл Балыкчы јуртымда, калада таскадаачы болуп баштагам. Улаганда балдардыҥ јаҥы сады ачыларда, бери иштеп келдим. Балдардыҥ садыныҥ јааныныҥ ордынчызы болуп, балдардыҥ ажанганыныҥ акча-манадын чоттоп, балдар детсадка јӱрбеген кӱндер учун акчаны ойто ада-энелерге јандырарын ајаруда тудуп иштейдим. Ӧмӧлигим нак, мындагы улусла кожо иштеерге меге јарап јат» — деп, ол куучындаган.

Хамида ТАДИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары