Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jӱрген jӱрӱмим – мениҥ байлыгым

17.05.2022

Сӱрлӱ кеен Алтайыста, кара башту албатыбыстыҥ ортозында ары јанынаҥ јайалталу, кӧкси байлык, ол ок ӧйдӧ кемзинчек эпшилер кӧп эмей. Олордыҥ бирӱзи Маргарита Романовна ТЕМЕЕВА (кыс ӧбӧкӧзи Сакладова). Бу эпши Оҥдой аймактыҥ Ленин-Јол јуртында 1957 јылдыҥ тулаан айыныҥ 27-чи кӱнинде чыккан. Оныҥ ада-энези Кӱчӱк Шурович ле Валентина Абыевна Кӧзӧрӧковтор деп улус болгон.

Ай алдында ак кайыҥ,
Алтын бӱри jайылзын.
Кӱӱни jакшы бу эпшиге
Алтын сӧстӧр учурлалзын.
Кӱн алдында бай терек
Кӱмӱш бӱри jайылзын.
Кӱӱни jакшы бу келинге,
Кӱӱн-санаабыс айдылзын.

Маргарита Романовна балдарыныҥ карудаҥ кару энези, баркаларыныҥ сӱӱген jааназы, Кӱпчеген jурттыҥ тоомjылу ӱредӱчизи ле эпшизи.Маргарита Романовна балдарыныҥ карудаҥ кару энези, баркаларыныҥ сӱӱген jааназы, Кӱпчеген jурттыҥ тоомjылу ӱредӱчизи ле эпшизи.
Jараш орус атту кызычак энезине сый болуп, карындаштарына эjе болды. Ӱредӱге кӱӱнзек, шулмус-шудур кызычак Ленин-Јолдыҥ баштамы ла Караколдыҥ орто ӱредӱлӱ школдорын jедимдӱ божодып, Горно-Алтайскта ӱредӱчилер белетеер училищениҥ «Баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи» деген бӧлӱкти једимдӱ божоткон.
Јиит ӱредӱчи баштап ла ишке Кош-Агаш аймактыҥ школына иштеп барган. 1981 jылда Кӱпчеген jуртка келип, ӱредӱчиниҥ тоомjылу ижин улалткан. Ӱредӱчиниҥ ижи кӱч, jайаандыкту. Тегиндӱ ӱлгерчилердиҥ jолдыктарында мындый учурлу сӧстӧр айдылбаган ине.

Мениҥ ижимди
Иштеп болорыҥ ба?
Эрjине тӱжӱмди 
Бу иштеҥ jууп,
Сен аларыҥ ба?
Атрайган мажакту
Аш эмес jалаҥда,
Чур-чуманак табышту
Балдар мениҥ алдымда.
Канча ӱренчик –
Анча jаҥ-кылык.
Ончозын ла билер,
Оҥдоор керек.  (J. Кыдыев)

Оноҥ бери туй ла 40 јылдыҥ туркунына ол ӱредӱчиниҥ јеҥил эмес ижин ак-чек бӱдӱрген. Бу јуртка јиит специалист иштеп келеле, айыл-јуртту  болуп, тазыл-тамырын божодып, ӱредӱчиниҥ тоомjылу ижин jедимдӱ ле jеҥӱлӱ апарган. Шак бу ӧйдиҥ туркунына ол балдарга сӱреен байлык билгирлер берген. Бу бийик билгирлӱ, ченемелдӱ ӱредӱчини аҥылап айдарга јараар.
Маргарита Романовнаныҥ ӱредӱчи болуп иштеген jолы керегинде бичиир амаду ӧзӧгимди кӱйбӱредип ле jӱрген. Чындап та, бу jӱрӱмде чырмайып иштеп jӱрген, албатызына, тӧрӧӧн-туугандарына, jерлештерине тузалу jӱрген улус керегинде карузып бичиир ле керек.
Ишке керектӱ чыдамал, ижин ак-чек бӱдӱрери Маргарита Романовнага озо ло баштап ӧскӧн-чыдаган билезинеҥ келген деп, ӱредӱчиниҥ эне-адазы керегинде эске алыныштарынаҥ билип турбай.
–  Адабыс  Кӱчӱк Шурович Кӧзӧрӧков кандый ла ишти ак-чек бӱдӱрген. Бийик jедимдери учун Москвада ВДНХ-да болгон. Jедимдери учун 3-чи степеньдӱ «Трудовой Славы» орденле кайралдаткан. Кандый ла ишти бӱдӱрзе, быжу, чыҥдый эдер болгон. Кебезенде, агаш кезер иште, норманы jаантайын ӧйинде бӱдӱрген.
Энебис  Валентина Абыевна  амыралтага чыкканча кандый ла иш эткен. Ол сӱреен ару-чек, чыйрак, ачык-jарык кижи болгон.  Турлуда керосин лампаныҥ jарыгына ла иштенетен. Кой кабырган, сакман ӧйинде таҥла турала, амтанду пирогтор быжыратан. Энем келген улусты изӱ курсагыла азыраар болгон. Айлыныҥ jанында jӱзӱн-jӱӱр чечектер, маала ажын кичееп ӧскӱрген. Онойдо ок  кӧп суугуштар да туткан. Олорго канча катап тиштетпедим деер. Jурттыҥ байрамы болзо, энебис айыл-jуртын ару-чек тудуп турган деп, jаантайын сыйлар алатан.

Сӱӱген ӱредӱчизин ӱренчиктери бийик баалап јӱрет. Маргарита Романовна керегинде ӱреткен балдарыныҥ, коллегаларыныҥ айткан кӱӱнземелдеринеҥ: Аруна Мерюшева-Курматова, эмчи-эпидемиолог:
– Кижиниҥ jӱрӱминде баштапкы ӱредӱчизи кандый санаа-укаа бергени, канайда ӱредип салганы – ол ӱредӱчиниҥ чылазы јок јаан ижи. Маргарита Романовнаныҥ ӱреткени, айтканы эмди де мениҥ ижиме тузалу. Ару-чек, ижиме каруулу, улуска буурзак, аjарыҥкай болорына ӱредӱчимниҥ шылтузы. 

Валентина Николаевна Параева, тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи:
– Ижине каруулу ӱредӱчиниҥ ижи скульптордыҥ эмезе архитектордыҥ ижине тӱҥей деп тегиндӱ айдылбаган. Онойдо ло ок jайалталу ӱредӱчи балдардыҥ санаа-укаазын элбедип, кылык-jаҥын кӱнӱҥ-кӱнге тӱзедип, бийик кемине чыгарарына чырмайып jат. Балдардыҥ садында алган баштапкы билгирлерин ӱредӱчи тереҥжидип, элбедип, оноҥ ары тереҥ билгирлер берип, бой-бойлорына кару болорына, jаан jаштуларды тоорына ӱредип салганына  эне-адалар  быйанду jӱредис. Ӱреткен балдары ӱредӱчизин байрамдарла уткуп, тегин де кӱндерде телефон согуп турганы – ӱредӱчиге эҥ  jаан сый эмей. Коллегамла jаантайын оморкоп jӱредим. Оныҥ балдар ӱредетен кабинедин jаҥыс ла jакшы jанынаҥ айдар эдим. Ӱренчиктерге jарамыкту болзын, ӱредӱге керектӱ jепселдери байлык болзын деп кичеери ӱредӱчиниҥ jедимдӱ ижиниҥ керези. Ӱредӱчи баланыҥ экинчи энези деп айтканы jолду. Маргарита Романовна ӱренчиктерин энениҥ jылу сӱӱжиле, аjарузыла курчап, балдар школ jаар кӱӱнзеп келзин деп амадула иштеген. Ӱреткен ӱренчиктери эр кемине jедип, бийик ӱредӱлӱ заведениелериниҥ студенттери болот. Бис, эне-адалар, Слерле оморкоп jӱредис. 

Наталья Леонидовна Мандаева, математиканыҥ ӱредӱчизи:
– Маргарита Романовнала мен узак ӧйдӧҥ бери таныш.  Ол ижинде де, айыл-jуртында да сӱрекей иштеҥкей, онойдо ок албаты-jонго кӱӱнзек кижи. Кажы ла эткен ижи быжу, турулталу. Бу кылык-jаҥ ӱреткен ӱренчигинеҥ кӧрӱнип келет. Мындый кылык-jаҥды эки кызынаҥ база кӧрӧриҥ. Албатыга кӱӱнзек ле буурзак болорында эне кижиниҥ камааны jаан эмей. Математик-ӱредӱчиге тереҥ билгирлӱ, бодолголорды тӱрген бодоп, бодогонын jарт тилле jартап, ол ок ӧйдӧ ару-чек иштеерге ӱредип салганы ижимде ӱренчиктерге  оноҥ ары тереҥ билгирлер берерине болужын jетирет. Баштапкы ӱредӱчиниҥ ижинеҥ  баланыҥ оноҥ ары ӱредӱде jедимдери бийик болорында алаҥзу jок. 

Люба эjези:
– 1982 jылда Борис Ялатович Темеевле биле тӧзӧп, маймандардыҥ jуртына келип, ӱч бала азырап чыдаткан: Люда, Олег, Саша. Бала-барканыҥ тоомjылу jеҥези, jаандарыстыҥ керсӱ келди. Барган jуртыныҥ ончо керек-jарактарында туружып, канча бала-барканыҥ той-jыргалын, белкенчектерин, койу кӧчӧлӧрин, оноҥ до ӧскӧзин ӧрӧ кӧдӱрижип jӱрген келдибис. Балдардыҥ, тӧрӧӧн-туугандардыҥ адынаҥ Рита келдиме  jаан быйан. Су-кадык ла jӱр.
Кижиниҥ jӱрӱми кип-килеҥ jолдорлу болбойтон эмтир. Сӱӱнчилӱ де, корон-ачулу да ӧйлӧр болот. Ортозы кыска ӧйдиҥ туркунына эш-нӧкӧрин, согононыҥ бажындый сок jаҥыс уулын jылыйтып, jылдар туркунына кӧксине батпас ачу сысту ӧйлӧрди ӧткӱрерине эки кызы, баркалары, тӧрӧӧндӧри, анчада ла кайын адазы Темеев Јала Бабыевич болушкан. Аҥылу алкышту сӧзин Маргарита Романовна  кайын адазына учурлайт: «Мен бу jӱрӱмде кайын адамга сӱреен jаан алкышту jӱредим. Карыыр ӧйим jедип, «ол jерге» барзам, байла, озо ло баштап бу ӧрӧкӧнгӧ туштап, база катап быйанду сӧстӧримди айдарым – деп, ол кӱлӱмзиренип куучындайт. – Кажаанда турган малымныҥ ӧлӧҥ-чӧбин белетеерге тыҥ болужын jетирген. Школдыҥ ижи божоор эмес, айыл-jуртымда кату-кабыр иш-тошты бӱдӱрерге jаантайын jӧмӧгӧн. Бойы бичик-биликти билер, ойгор санаалу, ӱзе немени эбиртип, ӧйлӧ кожо алтайтан. Jуртта «Алтайдыҥ Чолмоны» эл газетти кычырары jанынаҥ эҥ ле jаан стажту кижи болгон. Газет келзе, озо мени кычырзын деп газетти чеберлеп, аҥылу jерге салып койотон. Онойып кайын адам меге карузып, мени келдим деп, ӧскӱзиреп jӱрген балдарымды килеп, болужым jетсин деп ле jӱрген. Мен ого jымжак калажымды быжырып, Jеҥӱниҥ байрамыла уткыырын качан да ундыбайтам.
Соондо барказы Айсура Кыбыева эжезиниҥ 89 jажына учурлай «Карган эжемниҥ jуучыл jолы» деп jаан статья бичиген. Ол газетке jарлалган, ого ӧрӧкӧн сӱӱнип, кӧстӧри jашталган да эди».
Ӱреткен балдарыныҥ, коллегаларыныҥ, тӧрӧӧн-туугандардыҥ, бала-барканыҥ адынаҥ Маргарита Романовнага мӧш агаштый бек су-кадык, ырыс ла сӱӱнчи кӱӱнзейдис.

Любовь КУРМАТОВА
Кӱпчеген jурттаҥ

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина