Алтайдын Чолмоны

Кайчыныҥ куулгатту јайаандыгы

17.05.2022

Јарлу шиҥжӱчи-фольклорист, филология билимдердиҥ докторы, телекейде манасологтордыҥ биригӱзиниҥ президенти, јайалталу манасчы Талантаалы Алымбекович Бакчиевтиҥ «Кайчыныҥ јайалтазы» («Сказительский дар») деп јаҥы бичиги Бишкек калада кепке базылып, 2021 јылда ак-јарыкка чыккан. Бичиктиҥ баштапкы бӱктеринде Нидерландыныҥ антрополог-шиҥжӱчизи Ниенке ван дер Хейдениҥ, филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалованыҥ, филология билимдердиҥ кандидады Л. Арбачакованыҥ билим-публицистикалык бичимел керегинде солун рецензиялары јарлалган.

Фольклорист Т. Садалованыҥ темдектегениле, Талантаалы Бакчиев бичигинде бойыныҥ манасчы болуп келген јеҥил эмес јолын шиҥдеп кӧргӧн. Кайчы улус «эки тилдӱ» болуп, башка-башка телекейде јӱрет. Манасчы оогоштоҥ ло ала тӱш ажыра ойгор баатырлардыҥ јӱрӱмиле, эткен улу керектериле таныжат, кай чӧрчӧктиҥ куулгазынду тексттерин ээлердиҥ, јайаачылардыҥ болужыла уйку ажыра ӱренет. Кайчы транска кирип, јаан кай чӧрчӧктӧрди кайлап та, тегин сӧслӧ дӧ айтканы – ол база ок ары јанынаҥ берилген аҥылу јайалта.
Талантаалы Бакчиев бичигин мындый сӧстӧрлӧ баштайт: «Бу бичигимде бойымныҥ јӱрӱмимде болгон бир канча учуралдар керегинде куучындайдым. Чокумдап айтса, мениҥ јӱрӱмимде ле салымымда аҥылу ис артыргызып койгон учуралдар керегинде». Манасчыныҥ јайаандык јолына јаан камаанын XX чактыҥ улу кайчызы Саякбай Каралаев јетирген ле Манастыҥ кайкамчылу телекейиниҥ эжигин ачкан. Эҥ ле баштап Саякбай ӧрӧкӧнгӧ ол тӱш јеринде он эки јаштуда јолыккан. Ӧрӧкӧн уулчактыҥ угы-тукумын сурап уккан, бежинчи ӱйеде тӧрӧӧн-туугандар болгонын јартаган. Уулчакка билерин-билгирин берерге келгенин айткан. Ол тушта кайчы Манастыҥ најызы Алмамбет керегинде куучындаган эди.
Манасчы Т. Бакчиев ондый куулгатту тӱштерди бала тужынаҥ ала јаантайын кӧргӧн. Ӱредӱниҥ кийнинеҥ ол таадагыныҥ койын кӱдетен. Бир катап кой кӱдӱп јӱреле, уулчак уйуктап калган. Тӱженип јатса, ап-агаш кийис айылдыҥ ичинде эмтир. Керегеде бардыҥ, бӧрӱниҥ, ирбистиҥ терелерин јайа илип койгон. Кыргыс кеп-кийим кийген јаш ла јаан јашту эки келин турган. Јаш келин Талантаалыга баштанды: «Бис сени узак ла сакыганыс, келгениҥе сӱӱнип турус. Биске сениҥ болужыҥ керек. Сен леопард кеберлӱ Манастыҥ уулын, Семетейди, ойто јӱрӱмге јандырарга болужар учурлу».
Јаҥыртыктыҥ ӱстинде кыймык та јок оборы јаан эмчек бала јатты. Талантаалы баланыҥ оозына ӱрӱп ийерде, кандый да кӧгӧлтирмек-чаҥкыр ӧҥдӱ ышка тӱҥей неме чӧйилип кире берди. Бу ла ӧйдӧ бала тынып, кыймыктанып баштады. Јаш келин Талантаалыга агаш айакка уруп койгон суузын берди. Ичип кӧрзӧ, амтамы тату балга тӱҥей. Келин јаан јашту ӱй кижиге кӧргӱзип, ол Манастыҥ энези деп јартады. Ол бойы – Манастыҥ абакайы Каныкей деп айтты. Тирилтип, јӱрӱм берген бала – Манастыҥ уулы, Семетей. «Эмди сен баатырлар керегинде куучындайтан туруҥ. Сениҥ ичкен суузыныҥ – ол кай чӧрчӧк, Манас, Семетей керегинде кай чӧрчӧктӧр» – деп, јиит абакай айтты. Ойгоно чарчап, уулчак аҥылу тӱш кӧргӧнин сезип, тӱжин ада-энезине куучындаган.
Т. Бакчиевтиҥ экинчи ӱредӱчизи манасчы Шаабай Азизовтыҥ ук-тукумында ӱчинчи ӱйеге јетире кайчылар ла неме билер улус болгон. Ол бойы да не-немени озолондыра белгелеп, сезип ийер кижи, бойыныҥ андый јайалтазын ӱренчигине тӱш ажыра берген. Манасчы ӧрӧкӧн Т. Бакчиевтиҥ јолын ачып, мындый сӧстӧр айдып, јакыган эди: «Ич-кӧксиҥди ле эди-каныҥды ару-чек тут, бир де киртитпе, јаман немеге јуктурба! Баатырлар сени алкап, сениҥ јолыҥды ачсын!».
Талантаалы Алымбекович бичигинде тӱженген тӱштерине јаан учур берет. Тӱштеринде баатырлардыҥ телекейинде јӱрет, олорло эрмектежип, олордоҥ ийде-кӱч, эп-сӱме алат. Билимчиниҥ айтканыла болзо, Манас баатыр оныҥ јайаачызы болуп, јаантайын корып јӱрет. Кычыраачылар сӱрекей солун ла јилбилӱ бичиктеҥ кайчыныҥ куулгатту телекейиле таныжар аргалу.
«Кайчыныҥ јайалтазы» деп бичик бир ле уунда кычырып ийгедий эптӱ, чокум, јарт тилле бичилген. Манасчы бойы билимчи кижи болуп, кайчыныҥ ич-кӧксиниҥ јӱрӱминиҥ элестерин бичикке салып, кепке базып чыгарганы јарамыкту. Фольклорист-шиҥжӱчилерге керектӱ ле тузалу иш деп айдарга јараар.
Талантаалы Бакчиевти бежен јажыла уткуп тура, бек су-кадык, билим ижинде бийик једимдер ле ачык јолдор кӱӱнзейдис. Амадаган амадулары јӱрӱмде бӱдӱп, калык ортодо тоомјызы улалзын.

Кӱзелеш ЯДАНОВА,
фольклорист-шиҥжӱчи
ФОТОЈУРУКТА: јарлу манасчы, фольклорист-шиҥжӱчи Талантаалы Бакчиев