Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Кайран бойым журналист…»

17.05.2022

Мынайда адалган кӧрӱ Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейиниҥ Кан-Оозы јурттагы музей-бӧлӱгинде јазалган. Ол СССР-дыҥ ла РФ-тыҥ Журналисттер биригӱзиниҥ турчызы, Россия Федерацияныҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи Ботпок Кушкулинге учурлалган.

Кан-Оозындагы краеведческий музей ады-јолы јарлу бичиичи, «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јарлу журнализи ле кӧп јылдарга редакторы болгон Иван Васильевич Шодоевтиҥ адын аданат. Оныҥ јӱрӱмине ле јайаан ижине учурлалган кӧрӱ музейде тӧзӧлгӧнинеҥ ала иштеген. Эмди республиканыҥ алтай тилдӱ «Алтайдыҥ Чолмоны» деп тӧс газединиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлалып, тергеебистиҥ ады јарлу база бир журнализине учурлалган кӧрӱ бу музейде ачылганы оморкодулу.
Кӧрӱде Ботпок Кушкулинниҥ эзен јӱрерде соккон фотојуруктары, иштеген «Зенит» фотоаппарады ла фотолор эдерге керектӱ јазалдары, бӧрӱги, блокнотторы, газетте чыккан статьялары, кайралдары, Алтайыстыҥ атту-чуулу јурукчызы Игнат Ортонуловтыҥ Ботпок Кушкулинди јураган јуругы, ла оноҥ до ӧскӧзи тургузылган. Музейдиҥ башкараачызы Наталья Шодоеваныҥ куучындаганыла, олорды музейге «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязы ла Ботпок Сӱнеровичтиҥ эш-нӧкӧри Вера Васильевна берген.
Кӧп фотолордыҥ кийни јанында Ботпок Кушкулинниҥ бойыныҥ колыла бичилген ајарулар бар. Онойдо, бойыныҥ фотозыныҥ кийнинде Ботпок Сӱнерович «Кайран бойым журналист» деп бичип салган…
Ботпок Сӱнерович, чындап та, Алтайыста атту-чуулу кижи болгон. 1970-чи јылдардаҥ ала јирме јылдаҥ ажыра ӧйгӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ кажы ла номери фотокорреспондент Б. Кушкулинниҥ фотолоры јок чыкпайтан. Мыныла колбой газеттиҥ редакциязында јаантайын кокыр-каткылу бир учурал эмдиге айдылат. Бир катап журналисттер тергеебистиҥ ыраак Улаган аймагыныҥ эҥ ыраак Јазулу јуртында болуп, школдо туштажу ӧткӱрген. «Слер јарлу бичиичилердеҥ кемди билеригер?» деген суракка ӱренчиктердеҥ бир уулчак ончолорын озолоп, «Ботпок Кушкулинди јакшы билерис» деп айткан болтыр.
Ботпок Кушкулинниҥ фотолоры јаҥыс та «Чолмондо» эмес, одоштой чыккан «Звезда Алтая» газетте улайын јарлалатан. Ол јайы-кыжы јол-јорыктаҥ чыкпайтан кижи болгон. Мыныла колбой база бир учурал санаама кирет. 1980-чи тӱреҥи-јокту јылдардыҥ ӧйлӧри. Областька келип турган кӧлӱктер де, айыл-ичиниҥ тудунар-кабынары да, керек дезе тон-ӧдӱк те кемјӱлӱ, талондоп берилип турган. Бир кӱн «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакторы болгон Степан Сузанович Тюхтенев редакцияныҥ јуунында партияныҥ обкомы бойыныҥ ишчилерине тере тондор («полушубок» дейтен) ӱлештиргенин јетирген. Степан Сузанович обкомныҥ турчызы болгоны учун ого база тере тон келишкен эмтир. Редакцияныҥ ишчилери ол тонды јаантайын јорыктап јӱрген фотокорреспондент Ботпок Кушкулинге берер керек деп табыштанган. Степан Сузанович ӧрӧкӧнгӧ, канайдар, обкомноҥ фотокорреспондентине база бир тонды сураарга келишкен. Бу темдек ӧмӧликте Ботпок Сӱнеровичтиҥ сӱрекей јаан тоомјызын керелейт.
Бис, ол ӧйдӧ јиит улус, Ботпок Сӱнеровичле кожо јорыктаарын сӱрекей јакшызынатаныс. Эрте јаста, кӧк јаҥы ла чыгып келген тужында, Чике-Таманныҥ ары јанында јалаҥда ол кандый да маргаа-ӧлӧҥди јулуп, алакандарына јыжала, «кӧрзӧгӧр, балдар, Алтайыстыҥ ӧлӧҥиниҥ јыды кандый јакшы…» – деп, биске јыткартып туратаны санаамда арткан. Мен чыккан-ӧскӧн јеримде болзом, маргаа-јапшанды алаканыма јыжып, балдарыма, Ботпок Сӱнерович чылап, тӧрӧл јеригердиҥ јыды мындый деп айдадым.
Бир катап база ла Улаганда јол-јорык санаама кирет. Балыктујул јаар барып јатканыс. Ботпок Сӱнерович тӧҥди тӧмӧн тоголонып тӱжер керек, јылына јӱктенип келген уур-кӱч јӱкти јер-эне алып алар, арка-сыныгар јеҥилер деп биске айткан. Ол бойы эттӱ-канду, болчок кижи болгон. Оны ээчиде бис, јаш улус, сыр каткыда тӧҥди тӧмӧн тоголонгоныс. Чын да, арыган сыныс сергилген, Паспартыга омок-седеҥ једип барган эдис.
Ажу-боочыларга токтоор, кыйра буулаар јаҥжыгуга бисти база Ботпок Сӱнерович ӧрӧкӧн таскаткан. Туй ла 1980-чи јылдардыҥ учына јетире совет јаҥ кыйра буулаарын, бойыныҥ јаҥын јаҥдаарын јаратпаган эмей. Је бис, Ботпок Сӱнеровичтий јаандарыска баштадып, бу токтодуны бир де керекке албай, јаҥысты јаҥдап јӱретенис. Оныҥ јаантайын токтоп туратан аҥылу јерлери болгон. Олордыҥ бирӱзи – Кош-Агаш аймактыҥ Кӧкӧрӱ јуртына јетпей јолдо јаткан сӱрекей јаан таш. Канайда да меҥдеп јӱрген болзобыс, Ботпок Сӱнерович ол таштыҥ јанына токтоп, термосто чайын чыгарып, јаҥдап, кандый бир тӱӱки куучындаар. Бу ӧйдӧ бис бир де меҥдебейтенис ле оноҥ, эдетен ижисти бӱткӱл-јеткил бӱдӱрип, јанып келетенис.
Алтайыста ӧркӧгӧ кереес тургусканы база «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» јууныҥ-чактыҥ ӧйинде ӧзӱп-чыдаган ла газетке иштеерге келген журналисттериле колбулу. Бу керегинде бистиҥ база бир ветераныс Байкал Ойынчинович Адаров, эзен јӱрерде, мынайда эске алып туратан. 1985 јылда алтай газеттиҥ бир канча корреспонденттери Оҥдой аймактыҥ Куладыдагы колхозына СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ депутады Светлана Ечешевага јолугарга, ишмекчи јол-јорыкла јӱрген. Ойто јанып келеделе, олор Боочы јуртта Бӧлӧш Майманович Ойноткиновтыҥ айлына чайлап аларга токтогон. Кӱреҥ кӱстиҥ ӧйи. Бӧлӧш Майманович солун айылчыларды ӧркӧниҥ эдиле кӱндӱлеген. Редакцияныҥ тискинчизи Андрей Сарбачаков, Майма аймактыҥ кижизи, бу аҥычактыҥ эдин баштапкы катап јип турганы јарталган. Шак бу туштажу ӧйинде Ботпок Сӱнерович: «Јууныҥ-чактыҥ ӧйинде тыныс алган ӧркӧгӧ кереес тургузар керек. Бу кире јӱреристе, бир эмештеҥ акчабысты јууп, мыны эдектер…» – деп айткан эмтир. Оныҥ кийнинде «Алтайдыҥ Чолмонында» иштеген «јууныҥ балдары» ӧркӧгӧ кереес тургузар тӱп-шӱӱлтени бичип баштаган ла бу амаду 2000 јылдарда бӱткен. Ӧркӧгӧ кереес эмди Чуйдыҥ јолынаҥ айрылып, Кулады јаар барган јолдо кырдыҥ бажында турат. Оны јуу-чакты кӧргӧн ӱйениҥ тукумы Амыр Кыдыев белетеп эткен.
Ботпок Сӱнерович керегинде база да кӧпти эзедип бичиирге јараар. Ол јаҥыс та кӧргӱр кӧстӱ ле кӧгӱстӱ фотојурукчы эмес, је анайда ок бичинер јаан јайалталу кижи болгонын эмди, оныҥ озодо чыккан статьяларын кычырып, оҥдойдыс. Ол Алтайын сӱрекей сӱӱген, оныҥ тӱӱкизиле јаантайын јилбиркеген, кандый ла кижи керегинде ӧзӧктӧ артар јилбилӱ эдип бичип-куучындап билер кижи болгон.
Ботпок Сӱнерович Кушкулин 1935 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 20-зинчи кӱнинде Кан-Оозы аймактыҥ Мӧндӱр-Соккон јуртында чыккан. Адазы кыпчак сӧӧктӱ Сӱӱнер Кушкулин Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга барып, эки колтайакту кенек јанган. Энези Тана Јудруковна 40 јаштуда оорудаҥ улам областьтыҥ эмчилигинде божогон. Ботпок Кушкулин ол ӧйдӧ национальный школдыҥ 9-чы клазында ӱренген. Ол таадазыла, кожо ӱренген ӱч нӧкӧриле кожо энезиниҥ мӧҥкӱзин школдыҥ директоры В. К. Плакас берген абрала каланыҥ сӧӧксалгыжына апарып јууп салган. Ботпок биледе алты баланыҥ эҥ јааны болгон. Каникулдарга келеле, јайыла ӧркӧлӧп, оныҥ терезин садала, карындаш-сыйындарына школго керектӱ карандаш-ручка, бойына ӧдӱк садып алганын, оны кийерге де карамдап туратанын эјези эске алып туратан…
Ботпок Сӱнеровичке бийик ӱредӱ алар арга келишпеген. Ол Омскто советско-партийный школды божоткон. Областьтыҥ Кан-Оозы, Улаган, Шабалин аймактарында советский ле партийный иштерде иштеген. 1962 јылда «Алтайдыҥ Чолмонында» иштеп баштаарда, јаан удабай областьтыҥ алтай ла орус газеттерин бириктирип, алтай газетте јӱк кӧчӱреечи улус артырарда, ого ӧскӧ ишке кӧчӧргӧ келишкен.
Фотокорреспонденттиҥ ижи азыйда сӱрекей кӱч иш болгон. Фотоны соголо, оны чаазынга чыгарары —база бир јаан ла чӱмдӱ иш – редакцияныҥ караҥуй тапчы кыбында јаантайын соок суула урушканынаҥ, јайы-кыжыла јорыктап иштегенинеҥ сӧӧк-тайагына оору канайып табылбас… Је ол оорузына комудаганын бис укпаганыс, кийнинде ле билип турбай. Ботпок Сӱнерович амыралтага чыгып каларда, бир катап Эл Курултайдыҥ туразында кандый да кӧдӱриҥиде јолукканыбыс. «Мен амыралтага чыгала ла, бичинерим, этпеген ижимди эдерим деп санангам. Болбой јат. Иштеп ле јӱрерде ижин эдер керек…» – деп, ол куучындаган.
Эмди сананзаҥ, «Алтайдыҥ Чолмонында» ол «јууныҥ балдары» деген ӱйениҥ корреспонденттериниҥ ончозына јуугы амыралтага чыккан ба, јок по, 70 де јашка јетпей, оору-јоболдоҥ корогон…
Јӱрӱмниҥ сӱрекей кӱч ӧйлӧрин ӧдӱп, кижи кӱӱнин, килеҥкей ле јалакай, тоомјылу ла кӧгӱстӱ болорын качан да јылыйтпай јӱрген бу ӱйе – биске јажына кайкал ла оморкоду.
Кан-Оозы аймактыҥ музейине, оныҥ башкараачызы Наталья Акчаевна Шодоевага газеттиҥ тӱӱкизи тергеебистиҥ, калыгыстыҥ тӱӱкизи болгонын оҥдоп ло сананып, журналисттерге учурлалган кӧрӱлерди белетегени учун јаан быйанысты айдадыс.

«Кӧӧркий бойым журналист» деген сӧстӧр керегинде айдар болзо, Кан-Оозындагы музейдиҥ директоры бу айдылган эрмекти орус тилге чике кӧчӱрери јанынаҥ мӧрӧй јарлаган. Оныҥ јеҥӱчилин сый сакып јат. «Кайран» деген алтай сӧсти, «кайран Алтайым» дегенин орус тилге кӧчӱрери керегинде куучын бистиҥ газетте мынаҥ озо база болгон эди… Шӱӱлтелеригерди газеттиҥ эл. почтазына, јондык сетьтерде бӱктерине бичигер эмезе телефонло (номерлери «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ учкары бӱгинде бар) јетирерге јараар.

Светлана КЫДЫЕВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуруктары

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина