Алтайдын Чолмоны

Ус кижи — јуртка туза

17.05.2022

Кан-Оозы јурт Чарас, Кан ла Кӱтерген суулардыҥ јараттарында турат. Ӱстинеҥ кӧргӧндӧ, деремне эки јаан айры бӧлӱктерлӱ. Удабас ла мында алтай калыктыҥ сӱӱген байрамы Эл-Ойын болор деп ончобыс билерис. Муҥдар тоолу айылчылар јаҥыс ла јуртты эбире јалаҥдарды ла кырларды, јаркынду байрамды јакшызынып кӧрӧр эмес, је анайда ок олор јурттыҥ ичинде де солун ла кӧрӱмјилӱ јерлерле таныжар аргалу. Јурттыҥ ӧрӧ айдылган эки бӧлӱгиниҥ бириккени киреде андый јерлердиҥ бирӱзи – эл-јон амыраар, соотоп ӧй ӧткӱрер јакшынак парк.

«Билениҥ ле амыраарыныҥ» бу паркы былтыр мында јаткан тегин ле, је сӱрекей ус ла эрчимдӱ кижиниҥ шылтузында тудулган. Таныжыгар, парктыҥ ээзи — Николай Куимов. Ол бу ла јуртта 1966 јылда чыккан, мында ла школды ӱренип божоткон. Бу ӧйдӧ Кайрукунда рудник иштеп баштаар керек болгон. Оныҥ учун Николай Новокузнецкке тепловозтыҥ машинистиниҥ болушчызына ӱренерге аткарылган. Кийнинде рудник иштебесте, бу ӱредӱ кереги јок боло берген. Је шулмус јиит колын бош салбай, бойыныҥ керегин ачып, тергее ичиле таш кӧмӱр, кош тартып иштей берген. Эм тургуза Н. Куимов башкарган «Беркут» ООО таш кӧмӱрле ижин токтодып салган, башкараачызы дезе бойыныҥ алдына узанып, кӱӱнзеген башка-башка иштерин бӱдӱрип јӱрет.
Иштеҥкей кижи ишти кайда ла таап алар, колы ус, јӱреги јалакай кижи јаҥыс ла бойыныҥ айлына эмес, ончо јуртка да тузалу болор. Темдектезе, он беш јыл кайра Николай Петрович јаткан К. А. Тугамбаевтиҥ адыла адалган оромдо суула кӱч айалга боло берген. Оромныҥ эр улузы, ол тоодо бичимелистиҥ геройы, кӧп сананбай, ӧмӧ-јӧмӧ трубалар јууп, бойлорыныҥ кӱчиле сууӧткӱш ӧткӱрип алган. Оныҥ айылынаҥ ыраак јокто сууныҥ коолын тереҥжиделе, таштар кӧдӱрип, онойып ла таштап ийген јер болгон. Ус эр шӱӱнип, јурттыҥ башкартузына барган ла олор ого бу јаратта эл-јон амыраар парк тударга јараду берзин деп сураган.
Башкартуда јерлежиниҥ мындый јилбилӱ баштаҥкайын сӱреен јакшы уткуган ла јӧмӧгӧн. Ого шылтай грант-болушка ӱлекер де бичилген. Ӱзеери јурттыҥ башкартузы эрчимдӱ эрге ижинде керектӱ болгодый не-немелерле, кайда бир тузазы јок јатканын берип болужат. Јурт јаткандар ого база акту кӱӱнинеҥ болужып турат.
Онойып, Кӱтерген сууныҥ јарадында Билениҥ ле амыраарыныҥ јап-јакшынак паркы тудулган. Тӧзӧлгӧ-фундаментте турган темир ӧткӱш чеденниҥ ле алтын ӧҥдӱ каалганыҥ кийнинде, парктыҥ чике ортозында, фонтан турат: оныҥ ӱсти јанында каруулчыктары болуп эки кара-кула отурат (чындап, олорды Николай Петровичке ӧскӧ каладаҥ нӧкӧрлӧри сыйлап берген); чеденге коштой он алты мӧш отургызылган (оныҥ чаалдарын бу јакшы керекке Кан-Оозы аймактыҥ агаш ээлеминиҥ ишчилери сыйлаган); чеденниҥ темир тӧҥӧштӧринде дезе јарыткыштар ла сӱрлӱ башка-башка флюгерлер тагылган. Мында онойдо ок јабынтылардыҥ алдында амырап отурар јымжак отургыштар бар. Оны јурттыҥ башкартузы берген. Јаҥы биле тӧзӧгӧндӧргӧ учурлай сӱӱштиҥ темдеги — јажыл јаан јӱрек база бойыныҥ јерин тапкан. Јуукта биригип, айыл-јурт тӧзӧгӧндӧр мында бек ле чындык билениҥ кереезин — сомоктор тагып салган эмтир.
Николай Петрович эш-нӧкӧри Светлана Борисовнала кожо ӱч бала чыдадып салгандар. Оогош кызы Москвада студент болот. Јаан кызында ла уулында бир кызычактаҥ бар. Кару баркалары айылдап келзе, ойнойтон сӱӱген јери таадазы туткан парк болот. Олорды јаандары оноҥ чек чыгарып болбойтон.
Ус колду эр мынаҥ да ары эрчимдӱ иштеер кӱӱндӱ. Тургуза ӧйдӧ ол балдарыла кожо Билениҥ ле амыраарыныҥ паркынаҥ ыраак јок турган кырда ӱч кат кӧрӱ площадка тударына грант-болуш аларга документ-чаазындар белетеген. Оныҥ амадузыла болзо, кырды ӧрӧ су-кадыгыныҥ аргалары кирелӱ де улус чыгып турар айалгалар тӧзӧлӧр, эптӱ тепкиштер салылар.
Онойдо ок удабас паркта балдарга эки кижидеҥ отурып сооттоор карусель тургузылар. Электрон тир аларга, документтер белетелген. Келиже берзе, ол јаҥыс ла балдарга эмес, ончо эл-јонго јилбилӱ, јеткер јок соот болор.
Келер ӧйдӧ Н. Куимовто сууныҥ ийдезин тузаланып, јондык јерлерди јылула јеткилдеер јаан амаду база бар. Је ол керегинде ӧскӧ ӧйдӧ куучындаарыс.
Адакыда ус колду Николай Куимов ончо јерлештерине јӧмӧгӧни, болушканы учун јаан быйанын айдат.
Ӧмӧлӱ ишке — јаан јол!

Эмина КУДАЧИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы