Алтайдын Чолмоны

Республиканыҥ ӧзӱмин јеткилдеери — тӧс ууламјы

20.05.2022

Ӧдӱп јаткан јылда Туулу Алтайдагы экономикалык служба бойыныҥ 100 јылдыгын темдектеп јат. Бир чакты ӧткӧн јолдо јӱзӱн-башка иштер бӱдӱрерге келишкен бу бӧлӱктиҥ тӱӱкизин кӧрӱп ийектер.

Бӧлӱктиҥ тӱӱкизи бистиҥ автоном область тӧзӧлгӧниле тудуш деп айтса, јастыра болбос. РСФСР-дыҥ ВЦИК-иниҥ 1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ баштапкы кӱнинде чыгарган јарлыгы аайынча Ойрот автоном область тӧзӧлип, бистиҥ тергее бойыныҥ государственнозын алган. Бу ла јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ бежинчи кӱнинде экономиканыҥ сурагы аайынча ӧткӧн јуунда плановый камыс тӧзӧлгӧн, оныҥ ижиниҥ башкартузында статистика база болгон.
Ӧткӧн чактыҥ 20-чи јылдарында бӱткӱл ороон ичинде јаҥы экономикалык политика (НЭП) ӧткӱрилип, албатылык ээлемдерди ӧрӧ кӧдӱрип орныктырарына јаан ајару эдилген. Эҥ ле јаан иштерди кооперация ажыра бӱдӱрер деп тӧс амаду тургузылган. Плановый органдар јербойында каландар јууп, олордыҥ шылтузында бюджетти тӧзӧп, бу јаан учурлу политикалык ишке экономикалык тӧзӧлгӧ тӧзӧӧр учурлу болгон. Анайда ок бу бӧлӱк эл-јонныҥ, мал-аштыҥ тоозын алып, кооперативтердиҥ, артельдердиҥ, промышленный ӧскӧ дӧ объекттердиҥ айалгаларын шиҥдеер иштер бӱдӱрген.
30-чы јылдарда ороондо промышленностько јаан ајару эдилип, агашты јыгып белетеерин ӧскӱрери тӧс ајаруда болгон. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде экономиканы јуу ӧйиниҥ айалгаларына келиштире иштедери тӧс ууламјы болгон. Јууныҥ баштапкы ла кӱнинеҥ ала ончо колхозтор, промышленный предприятиелер фронтты јеткилдеерине иштеп баштаган. 50-чи јылдарда промышленность ӧзӱм алынып, бистиҥ тергееде «Веселый» рудник, гардинно-тюлевый фабрика, Йогачта, Байголдо, Шабалинде ле Горно-Алтайский агашпромээлемдер ачылгандар.
50-60 јылдарда Туулу Алтайдыҥ агаштарын јыгып белетеери эрчимделген. Агашпромээлемдердиҥ тоозы бу ӧйдӧ алтыга јеткен, агаш јыгып белетеериниҥ кеми тӧрт катапка кӧптӧгӧн. 60-70 јылдарда Туулу Алтайда электроот чӧйилип, оныҥ шылтузында промышленностьто јаҥы техникалык аргаларды тузаланганы бийик једимдерге экелген. Онойып, «Электробытприбор», моторлор јазаар заводтор, кийнинде ӧйдӧ Новосибирсктеги «Электросигнал» деп заводтыҥ филиалы иштеп баштаган. 1975 јылда РСФСР-диҥ Госпланыныҥ тӧс билим-шиҥжӱлик экономикалык институды Горно-Алтайский автоном областьтыҥ производственный эп-аргаларыныҥ 1990 јылга јетире текши ӧзӱми аайынча план-шӱӱлтелер белетеген.
70-80 јылдарда производствоныҥ ончо бар аргаларын эрчимдӱ тузаланарына јаан ајару эдилген. Бу ишти планово-экономикалык бӧлӱк тӧзӧп апарган. 1988 јылдыҥ јаҥар айында облисполкомныҥ плановый камызын планово-экономикалык башкарту эдип кубулта тӧзӧгӧн. Оныҥ кийнинде ӧйдӧ бу башкарту экономика аайынча государственный комитет деп статус алган. Мынайып бӱдӱреечи јаҥныҥ планово-экономикалык органдарыныҥ ижиниҥ ууламјылары кубулган. Алдында јылдарда тӧс экономикалык сурактарды партийный комитеттер апарып турган болзо, плановый бӧлӱк јӱк ле бу сурактар кандый кеминде бӱдӱп турганын ајаруда тудуп, шиҥдейтен учурлу болгон. Је качан јаҥныҥ органдарыныҥ чыдулары келиштирте ӱлештирилерде, бастыра планово-экономикалык сурактар экономиканыҥ службазына молјолгон. Бӧлӱктердиҥ иштери јаҥы тургузылган ууламјыларга келиштире кӧрӱлип, олордо кубулталар эдилген, ишчилериниҥ тоозы кӧптӧдилген.
1997 јылдыҥ кочкор айында Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ јӧби аайынча бу комитет Алтай Республиканыҥ экономика аайынча министерствозы деп адалган, 2002 јылдаҥ ала — Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми, саду ла аргачылык аайынча министерствозы, 2006 јылдаҥ ала — Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле инвестициялар аайынча министерствозы, 2014 јылдаҥ ала – Алтай Республиканыҥ экономика, туризм, инвестициялар ла аргачылык аайынча министерствозы, 2015 јылдаҥ ала – Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле туризм аайынча министерствозы, 2019 јылдаҥ ала – Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми ле ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министерствозы, тургуза ӧйдӧ — Алтай Республиканыҥ экономиканыҥ ӧзӱми аайынча министерствозы деп адалат.
Экономиканыҥ сурактары аайынча иштеп турган бӧлӱктиҥ ижиниҥ ле чыдуларыныҥ аайы ӧткӧн ӧйлӧрдӧ канайып та кубулып туратан болгон болзо, је ондор јылдардыҥ туркунына оныҥ бӱдӱрип турган ижиниҥ тӧс ууламјызы республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык политиказын тӧзӧӧри ле оны бӱдӱрери, экономиканыҥ ӧзӱминиҥ ууламјыларын чокымдаары болгон.

Хамида Тадина белетеген