Алтайдын Чолмоны

Алтайлардыҥ айландыра телекейге кӧрӱми — соојыҥдарда

24.05.2022

М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотекада кӱӱк айдыҥ 11-чи кӱнинде филология билимдердиҥ докторы, РАН-ныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ филология институдыныҥ Сибирьдиҥ калыктарыныҥ фольклор секторыныҥ баш билим ишчизи Надежда Ойноткинова «Алтайлардыҥ айландыра телекей керегинде соојыҥдары» деп адалган лекциязын кычырды.

Бу туштажуда В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ ӱренчиктери, эл университеттиҥ тюркология ла алтаистика факультединиҥ, педколледжтиҥ ӱренеечилери, ӱредӱчилери, онойдо ок калык чӱмделгезиле јилбиркеп, соныркап јӱрген кычыраачылар эрчимдӱ туруштылар.
Надежда Романовна Туулу Алтай автоном областьта чыккан-ӧскӧн. Ол 1995 јылда Новосибирсктеги эл университеттиҥ гуманитар факультедин «Орус тилдиҥ ле Сибирьдиҥ тӱрк тилдериниҥ преподаватели, ӱзеери немецкий тилди билер» деген специальность аайынча божоткон.
1999 јылда ол филология билимдердиҥ докторы, профессор Майа Черемисинаныҥ башкарганыла «Базовая структурная схема элементарного простого предложения NI-Vr в алтайском языке» деген темала Россия Федерацияныҥ тилдери (алтай тил) деп специальность аайынча кандидаттыҥ диссертациязын коруган. 2012 јылда доктордыҥ диссертациязын «Алтайские пословицы и поговорки: поэтика и прагматика жанров» деген темала «Фольклористика» специальность аайынча коруды.
Надежда Романовнаныҥ ӱредӱзи башка-башка ууламјылу ла онызы билимчиге тил де, соојыҥдар да јанынаҥ бир канча шиҥжӱлӱ ишти бӱдӱрерге јарамыкту арга берген. Билимчи Н. Ойноткинованыҥ башкарганыла, онойдо ок турушканыла он билим ӱлекер јӱрӱмде јолын алынган. Ол албатыныҥ чӱм-јаҥын билим-шиҥжӱлӱ ууламјыла шиҥжӱлееринде эрчимдӱ ишти билгир ӧткӱрет. Калганчы јылдарда оныҥ ижиниҥ турултазы иле де, бийик те.
Билимчи баштапкы катап алтайлардыҥ тӱштӱк (алтай-кижиниҥ, телеҥиттердиҥ ле телеуттардыҥ) ле тӱндӱк (чалкандулардыҥ, кумандылардыҥ ла тубалардыҥ) диалект бӧлӱктериниҥ соојыҥдарыныҥ тилин (лексиказын) јартап, бир аайынча эптештире тургускан. Ол 2021 јылда «Алтай албатыныҥ соојыҥдарыныҥ сӧзлигин» белетеп чыгарган. Сӧзликке 425 бичимел-статья кирген. Сӧзликтиҥ чокым темаларыла берилген бичимелдери беш бӧлӱкке кирет: «Кудайлардыҥ ла ээлердиҥ телекейи», «Ар-бӱткенниҥ телекейи», «Кижиниҥ телекейи», «Не-немелердиҥ эмезе объекттердиҥ темдектери».
Н. Ойноткинова алтай соојыҥдарга тайанып, албатыныҥ айландыра телекейи керегинде кӧрӱмин шиҥдеп, кемиле, учурыла сӱрекей јаан ишти бӱдӱрген. Ӧткӧн 2021 јылда оныҥ «Мифологическая картина мира алтайцев: концепты, мотивы, сюжеты» деп адалган монографиязы кепке базылып чыккан.
Билимчи туштажуныҥ туружаачыларына алтай албатыныҥ айландыра телекейге соојыҥдар ажыра кӧрӱми керегинде чокум темдектерле јартап куучындады. Соојыҥдарда алтайлардыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥында соојыҥныҥ учуры јанынаҥ айтты. Онойдо ок јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала тӱрк калыктардыҥ эҥ јаан байлыгы, соојыҥдары, учурыла, аайыла, тӧзӧгӧзиле тӱҥей болгонын билимчи база чокумдап кӧргӱсти.
Бойыныҥ куучын-эрмегинде Алтай-Кудайдыҥ, Кӧк Теҥериниҥ, Ӱч Курбустанныҥ, Ӱлгенниҥ, онойдо ок алтайлардыҥ ук-тӧстӧриниҥ коручылдары јанынаҥ соојыҥдар керегинде чокум темдектерле јартады. Јер-телекейде чайык чыгып, оноҥ аргадаган Нойдыҥ уулдарынаҥ тарап-таркап барган карындаш сӧӧктӱ улус керегинде куучындады.
Надежда Романовнаныҥ куучын-эрмегин туружаачылар сӱрекей ајарулу угуп, јилбиркеткен кӧп сурактарына карууларын уктылар. Билимчилерле, ӧскӧ дӧ солун улусла тушташканы, олордыҥ куучын-эрмегин укканы јаш улуска сӱрекей керектӱ. Бӱгӱн тӱрк калыктар, онойдо ок алтай албаты чӱм-јаҥыла, тӱӱкизиле јилбиркеп, бедиренип турганы тегиндӱ эмес ине. Јаҥы ӱйеге тилин, угы-тӧзин, чӱм-јаҥын билип, тайанып-тудунып јӱрерге эрјинедий байлыгын, соојыҥдарын билери ӧйдиҥ некелтези деп айдарга јараар.
Россия Федерацияныҥ Калыктарыныҥ албаты санадыныҥ ла материальный эмес байлыгыныҥ јылына учурлалган кӧдӱриҥиниҥ учуры јаан. Солун туштажуны краевед-библиограф Ирина Муйтуева белетеп ӧткӱрди.

Клара ПИЯНТИНОВА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы