Алтайдын Чолмоны

«Аржан суулардыҥ јанын јазайдыс…»

24.05.2022

Улаган аймакка јол-јорыкка барып, «Улаган аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ администрациязында јурт ээлем ле ар-бӱткендик байлыктар аайынча бӧлӱктиҥ јааны Рустам Алексеевич ПЕТПЕНЕКОВЛО куучын-эрмек ӧткӱрдис. Куучыныстыҥ темазы – ол јурт јердиҥ кӱнӱҥ сайынгы сурактары.

Рустам Алексеевич Јазулуда чыккан, ӧскӧн јери Саратан јурт. 1999 јылда ГАГУ-ныҥ агрономический факультедин божоткон. Эш-нӧкӧриле ӱч бала чыдададылар. 2001 јылдаҥ ала Улаганда иштейт. Бу јамызында 2018 јылдаҥ ала.
– Быјыл кышты јакшы, бийик кеминде чыкканыс. Нениҥ учун дезе бис былтыр јайгыда азыралды кӧп белетегенис, бастыра кӱчисти ого салганыс. Зеленканы кӧптӧдӧ отургысканыс, 625 гектар. Бир условный тынга 2,4 центнер азырал единица белетеп алган болгоныс. Тегин јылдарда бисте кӧп лӧ тегени 1,6-1,8 центнердеҥ келижетен. Былтыр ӧлӧҥ дӧ јакшы бӱткен. Бистиҥ отургыскан ӧзӱмдер де јакшы ӧскӧн. Оныҥ учун ӱзебис албаданып, азыралды белетеп алганыс. Кыш јымжак, кар ас болгоны база камаанын јетирген. Бис мал-ашты ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала азырап баштайтаныс. Былтыр дезе, кӱчӱрген айдыҥ учынаҥ азырап баштаганыс. Оныҥ учун бисте азыралга кымакайлаш болгон. Је анайда ок бистиҥ јылкы малыс кышкы одорлордо турган. Малдыҥ кӱчи де јакшы, азырал да јеткил болгон.
Эм тургуза мал тӧрӧдӧр иш ӧдӧт. Азырал бар. Азыралыс келер јылга артып калар деп иженедис.
Аймакта текши мал-аштыҥ тоозы 15905 условный тын. Олордоҥ 10664 ийнек, койдыҥ ла эчкиниҥ тоозы – 812, јылкы мал – 4291 ла 138 тын сарлык.
– Бош јерлерди тузаланадар ба?
– Алдында колхоз, совхоз болгон ӧйлӧрдӧ кайда ак јерлер, кайда кыралап ӧзӱм отургызып ийгедий јерлер бар, бастыразы тузаланылатан. Эмди дезе албаты-јон андый јерлерди иштедер деген ичкери амадуларлу да болзо, је техника једишпей турганынаҥ улам келишпейт. Техниканыҥ баазы баалу. Бир ле крестьян-фермер ээлемге келижип турган јердиҥ орто кеми кайда да 15-20 гектар. Ол кире јерди кыралаарга керектӱ јазал, тырмууш, сеялка ла ӧскӧ дӧ техника алатаны чыгымду. Бойында техника јок то болзо, кӧрӱш-таныштарынаҥ, тӧрӧӧн-туугандарынаҥ, нӧкӧрлӧринеҥ керектӱ техниканы сурап, зеленка ла оноҥ до ӧскӧзин отургызып, азырал белетеп алып турган улус бар.
– Аймак ичинде канча ээлем бар?
– Бисте бӱгӱнги кӱнде бастыра 92 јуртээлем предприятие, ол тоодо ӱч јуртээлемпотребительский кооператив, 89 КФХ ла 4181 ЛПХ бар.
– Јербойыныҥ улузы мал-ашты кайдӧӧн табыштырат?
– Оҥдойдӧӧн, Кан-Оозындӧӧн барып јат. Оноҥ озо Сускуда эткомбинат иштеп турарда, ары табыштыратан болгон. Былтыр јаҥыс ла торбокторды алгандар. Бисте «Межелик» деп јуртээлемпотребительский кооператив 30 тонна эт белетеген. Кезик улус малын ары табыштырган. «Алтайтрансснаб» СПОК-ко база табыштырган. Улус азырап алган мал-ажын бийик баага табыштырарга кӱӱнзеп турбай, је баалар јабыс болгонын бойыгар да билер болбойор. Бӱгӱнги кӱнде бу коркышту кӱч сурак.
– Производство бар ба, мынаҥ озо јылдарда пелмен эдер цех ачылып турганы санаама кирет?
– «Улаган» деген СПОК конкурс аайынча пелмен эдер цех ачарга, акча ойноп алган эди. Је ол акчаныҥ кеми ас болгон. Андый да болзо, цехтиҥ туразы тудулган, керектӱ јазалдар алынган. Бӱгӱнги кӱнде араайынаҥ ижин ичкери баштап ийген. Бастыра документ-чаазындарын керектӱ некелтелерге келиштире белетеп алгандар. Мынаҥ ары амадаган бизнес-ӱлекериле кӧндӱре иштеп баштай берер деп иженедис. Мал сойор эки цех бар, ӧскӧ производство јок.
– Балык ӧскӱрер кӧлдӧр база Слердиҥ бӧлӱкке кирет пе, андый канча кӧл бар?
– Балык ӧскӱрип турган кӧлдӧрдиҥ тоозы – 27. Улаган аймактыҥ јеринде кӧлдӧрди аукцион ажыра 34 арендатор алган. 27 кӧлдӧ балык (форель, муксун, белядь, бельчир) ӧскӱргилейт. Аймактыҥ администрациязы тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозыла кожо программа белетегендер. Ол программага тайанып, байа балык ӧскӱреечилердиҥ баштанузыла јурт ээлем аайынча министерствозы 500 муҥ кире акча чыгарган. Анайып, он кӧлдӧ шиҥжӱ иштер ӧткӱргенис, Москвадаҥ, Барнаулдаҥ билимчилер келип јӱрген. Он кӧлдӧ шиҥжӱ иштер ӧткӱрип, олордо кандый балык ӧскӱрерге јараар болгоны керегинде керектӱ јартамалдарды бай кӧлдӧрдиҥ арендаторлорына берген. Быјыл бу ишти оноҥ ары улалтадыс. Кочкор айда јуун ӧткӱргенис ле кажы ла арендатордыҥ баштанузыла керектӱ малекторды бир уунда экелер ишти тӧзӧӧрис. Малектордыҥ бӱгӱнги баазы Алтайский крайда да, балык ӧскӱрип турган эҥ јуук Карасук ла Кызыл-Ӧзӧк јурттарда мындый: пелядьтыҥ бир малегыныҥ баазы 6-7 салковой, форельдийи 8-9 салковой.
– Кӧлдӧрди арендага алып тургандар тууразынаҥ келген улус па эмезе јербойыныҥ ба?
– Эмдиги јасактарла арендага табыштыратан кӧлдӧр аукционго чыгарылат ла кем кӧп акча салган, ол кижи ойноп алат. Андый да болзо, бистиҥ аймакта кӧлдӧрди јербойыныҥ улузы арендага алзын деп кичеенедис.
Производство болгон кийнинде, балыкчыларды јууп, кооператив тӧзӧӧргӧ јадыбыс. Ол кооператив балыкты ыштаар, тузаар, консервировать эдер. Балык ӧскӱреечилерис производство ачарга, азыралдыҥ тӧзӧлгӧзин тыҥыдар керек дежет. Форельдиҥ малегын кӧлгӧ божодып, искусственный азыралла азыразаҥ, бир сезонго бескези 600 граммга чыга берет. А ол искусственный азыралдыҥ баазы сӱрекей баалу. 25 килограммы јети муҥ салковойго једе берет. Балык ӧскӱреечилеристеҥ азыралды алып, балыкты ӧскӱрейис, слер дезе азыралга чыгымдалган акчаныҥ јарымын јандырар деген баштану болгон. Јурт ээлем аайынча министерствоныҥ айтканыла, балык ӧскӱреечилер кооператив тӧзӧп, бастыразы ого кирзе, ол кооперативтиҥ адынаҥ андый баштану этсе, азыралга чыгымдалган акчаныҥ јарымы јандырылар. Андый јакаан да бар болтыр. Улус дезе, кем де кемнеҥ де камаанду болор кӱӱни јок. Је бу ок ӧйдӧ кооператив јогынаҥ бу ууламјы оноҥ ары ӧзӱм алынбазын улус база оҥдойт.
– Јурт ээлемниҥ ле ар-бӱткендик байлыктардыҥ бӧлӱги деп айдарарда, экинчи ууламјы аайынча кандый иштер бӱдӱредер?
– Ар-бӱткендик байлыктарла колбой ол ло аржан суулардыҥ јанын јазайдыс.
– Чындап, аймакта канча аржан суу бар?
– Јаан ла дегендери кайда да он беш аржан суу. Бис олордыҥ јанын јазаар иштерди (чорго, тепкиш, ванна, чакы, айыл эмезе турачак, айса болзо, беседка, кыйра буулаарына керектӱ јер јазап салар, туалет тудар) баштаар деген амаду тургузып алганыс. Аймактыҥ јааны В. Б. Челчушев быјыл бу иштерди баштаарына 200 муҥ салковой чыгарар деген јӧп јараткан. (Јол-јорыкка барып турарыста, В. Б. Челчушев эзен болгон – авт.) Бир јылда бир-эки аржан сууныҥ јанын анайда јазаарыс. Федерал программала Адыштуда аржанныҥ јанында андый јаан иштер ӧткӱрилет. Анда агаш айылдар тудулган. Республикан да, федерал да программага кирерге, јербойыныҥ бюджединеҥ ӱзеери акча-манат чыгарылар учурлу. Оныҥ учун бойыста база программа болор керек. Бис бу ууламјыла иштейдис. Азалуда аржан сууныҥ јанын јазаары аайынча ӱлекер белетегенис. Келер јылдарда ӧскӧ аржан суулардыҥ јанын јазаар иштерди улалтарыс.
– Аймакта бӧрӱлерле айалга кандый?
– Бӧрӱлер кӧптӧп јат. Нениҥ учун дезе ол 1990 јылдардаҥ бери бӧрӱлерди корондоорын токтодып салган болгон. Оныҥ учун бу тындуга јаҥыс ла аҥдаары, олорды тузактаары ла чакпылаары артат. Аҥчыларды јууп, андый аҥдаштар ӧткӱредис. Бӧрӱ коркышту сагышту, сӱмелӱ аҥ болтыр. Ол ло тузактарга, чакпыларга јӱс бӧрӱдеҥ јӱк оны тӱжер аргалу. Мал-ашка эткен табарулардаҥ чыгым јаан болот. Быјыл кар ас болордо, јоон ийнектерди, јылкыны туткан учуралдар кӧп болгон. Малын бӧрӱ туткан улус окылу эттире база тыҥ баштанбай јат. Не дезе, ол кижи ветслужбага баштанган кийнинде, ветслужба бӧрӱге туткан малды јоголтсын деп некейт. Ӧлгӧн мал-ашты таштайтан јерлер база јок, бастыразын јабып салган, некелтелер солынганынаҥ улам. Оныҥ учун андый малды ӧртӧӧргӧ келижет. Эки-ӱч катапка кӧп чыгым болуп калат. Оныҥ учун улус тыҥ баштанбай јат. Је андый да болзо, бу ууламјыда база иштейдис. Былтыр бир јылдыҥ туркунына 47 бӧрӱ ӧлтӱрилген, оноҥ озо јылда бу тоо 32 болгон. Быјыл бу ишке ајаруны тыҥытканыстаҥ улам чаган айдаҥ ала кандык айга јетире 20 бӧрӱ ӧлтӱрилген. Бисте бойыстыҥ программабыс бар. Бу программа аайынча бир бӧрӱ ӧлтӱрген аҥчыга аймактыҥ бюджединеҥ эки муҥ салковой тӧлӧйдис. Республикан бюджеттеҥ былтырга јетире ӱч муҥ, быјылдаҥ ала тӧрт муҥ салковой тӧлӧлип јат. Анайып, байа аҥчы бир бӧрӱ учун алты муҥ салковой алат, анайда ок ол бӧрӱниҥ терезин садып ийер аргалу. АР-дыҥ тындулар телекейиниҥ объекттерин корыыры, тузаланары ла орныктырары аайынча комитединиҥ јааны Андрий Алексеевич Куданов келип, јуун ӧткӱрген болгон. Бӧрӱлерле тартыжатан ӧй тулаан айдыҥ 30-чы кӱнинде тӱгенип јат. Је ол кижи база бир ай берген. Не дезе, бӧрӱ јаанап келген кийнинде, оныла тартыжатаны кӱч керек. Оныҥ учун байа бӧрӱниҥ уйазын табып, кӱчӱктерин тудар јараду берилген. Эм бистиҥ аҥчылар бу јанынаҥ иштейт.
– База кандый ууламјылар аайынча иштейдер?
– Алдында колхоз, совхоз ӧйинде аймакта беш муҥга јуук сарлык болгон. Је оноҥ кызалаҥду јылдардыҥ кийнинеҥ, бу малдыҥ тоозы јоголорына јетире кезем астаган. Карын эмди сарлык ӧскӱрер баштаҥкайлу бир кижи табылган. Ол Байрам Александрович Баграшев бойы ла 30 тын сарлыкты Кош-Агаш аймактаҥ экелип, ӧскӱрип баштаган. Јети јылдыҥ туркунына кайда да 170 тынга јетире кӧптӧдип алган. Аймакта сарлыкты ӧскӱрер иштерди улалтар деген амадулар тургузадыс. Эмди аймакта база эки ээлем бир канча сарлыктар экелип, ӧскӱрип баштаган.
База бир јаан ууламјы ол садоводство. Чолушман ӧзӧктӧ садтар бар. Анда ай-кӱнниҥ айалгалары да маала ажын, аламалар ӧскӱрерине јарамыкту. Јаҥыс ла кандый бир производство тӧзӧп ийерге, электроэнергияла сурактар тура берет. Андагы ЛПХ-ларла иштенгенис. Барнаулдаҥ Лисавенконыҥ адыла адалган институттаҥ специалисттер алдырткан болгоныс. Олор шак ла садтар аайынча иштеп турган специалисттер болуп јат. Алтайскийдеги питомниктеҥ оптовый баала Чолушман ӧзӧктиҥ эл-јонына 500-ке јуук чаалдар экелгенис.
Килевтордыҥ билези садынаҥ ӱч тонна алама јуунадып алганыс, оны садарга болужар деерде, јурт ээлем аайынча министерстволо куучындажып, республикан јарымкага апарарга, керектӱ техниканы бастыра јӧптӧжип алган болгоныс. Килевтор байа аламаларды керепле Артыбашка јетире апарза, оноҥ ары кӧлӱк апарар керек болгон. Је ол ӧйдӧ кӱн-ай ӱрелип, эки-ӱч кӱнге улай јуттаган, кӧлдӧ јаан толкулар болгон. Оноҥ аймактыҥ јааны Владимир Борисович Килевторго болужарыс деп айткан болзос, болужар керек деп, байа аламаларды аймактыҥ јонјӱрӱмдик учреждениелерине ӱлештиргенис.
Јаскы кыра ижине белетенип алдыс. Ӱренди Алтайский крайдаҥ аладыс. Былтыргы јылга кӧрӧ, ӱренниҥ баазы бааланып калган. Ӱрен керексип турган ээлемдердеҥ баштануларды јууйла, ӱрен садаачыларды табадыс. Олорло ээлемдерис таҥынаҥ јӧптӧжӱлер тургузат ла ӱрен учун акчаны тӧлӧйт. Оноҥ ӱренди бис бир уунда бастыра экелип бередис.
Одыру-сӱркӱш керегинде айдар болзо, јеҥил баала јаан объемдорды экелер арга бар, је ойто ол одыру-сӱркӱшти кичеер јер јок. Оныҥ учун улуска јаскы кыра ижи ӧйинде одыру-сӱркӱшти јербойыныҥ ла заправкаларынаҥ аларга келижет. Бар техника бастыра белетелген.
– Јарт, ачык-јарык эрмек-куучын учун алкыш-быйан. Ижигерде једимдер кӱӱнзейдим.

Адакыда
Улаган аймакка барып, аймактыҥ јааны В. Б. Челчушевле узак куучындашкан эдис. Интервью алайын дееримде, «бойсын, менде «јылдыстардыҥ оорузы» јок, ол бӧлӱктердиҥ специалисттеринеҥ ал» деген эди. Владимир Борисовичтиҥ «билериҥ бе, бу ишке келеле, бойыма кӧп ачылталар эттим. Ол ло узак јылдарга политикада иштеп келген тоомјылу јерлештеристиҥ кезиги келип, сен меге бу јерди документально јазап бер деп канча катап баштангылабады. Јок, ол албатыныҥ јери дезеҥ, оҥдогылабас, ачынгылаар. Эл-јон мени ле бала-баркамды каргап койзын деп турганаар ба деп, бир де јӧпсинбегем. Анайып, «ӧштӱлер» де иштеп алдым ошкожым» деп айтканы санаама јакшы артып калды.
Владимир Борисович Челчушев ижине каруулу, ак-чек, албатызыныҥ сурактарыныҥ аайына чыгарга јӱткиген кижи кӱӱндӱ башкараачы, алтай калыгыныҥ чындык уулы болгон. Јеткердеҥ улам ак-јарыктаҥ эрте јӱре бергени биске јаан јылыйту.

Кырчын ЯШЕВ
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы