Алтайдын Чолмоны

Экспедициялык јолдорды эзедип

24.05.2022

Билимчи Аркадий КОНУНОВТЫҤ бичимели Алтаистиканыҥ С.С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ 70 јылдыгына учурлалат.

Кажы ла фольклорчыдаҥ билим ижи керегинде суразабыс, олор билим ижистиҥ тӧзӧлгӧзи эл-јон ортодо јӱрӱп, јууп алган материалдар деп айдар. Ӧскӧртӧ айтса, бистиҥ фольклорчылардыҥ шиҥдемел ижи озо ло баштап калыктаҥ јууп алган эрјине сӧзинеҥ – кай чӧрчӧктӧҥ, тегин чӧрчӧктӧҥ, кожоҥноҥ, алкыш ла кеп сӧстӧрдӧҥ, табышкактаҥ ла оноҥ до ӧскӧлӧринеҥ башталат. Мынаҥ кӧргӧнисте, фольклорчылардыҥ сӱрекей учурлу ла келер ӱйелерге керектӱ ижи – ол эл-јонныҥ јебрен чактардаҥ ала эмдиги ӧйлӧргӧ јетире чебер јетирип келген калык чӱмделгезин јуунадар экспедициялык ижи. Экспедиция ӧйинде эл-јонноҥ јуунадып алган чӱмдемелдерле оноҥ ары иштейтен ишти кӧрзӧбис – олорды видеокамерадаҥ эмезе диктофонноҥ компьютерге кӧчӱрер тушта, кажызына ла бойыныҥ аҥылу номерин берип салар, оноҥ реестр тургузар. Ондо 1) файлдыҥ номерин; 2) кемин; 3) узунын; 4) качан бичилгенин; 5) кайда бичилгенин; 6) кемнеҥ бичилгенин (ады-јолын, сӧӧгин бичиир); 7) чӱмдемелдердиҥ кажызыныҥ ла адын адап (темдектезе, кеп-куучын «Сартакпай», кожоҥдорды ла ады јок ӧскӧ чӱмдемелдерди дезе баштапкы јолдыгыла адаар), таблицага кийдире бичиир. Оноҥ бу реестрди билим кӧмзӧго табыштырар.
Мыныҥ кийнинде эҥ каруулу иш башталат – ол видеокамерада, диктофондо бичилген чӱмдемелдерди чаазынга кӧчӱрери (расшифровка). Эмдиги билим некелтелерле, куучындаган, кай чӧрчӧк кайлаган, кожоҥдогон улустыҥ тилин бир де солыырга јарабас, кижи канайда айткан, анайда ла чаазынга кӧчӱре бичиирге албаданар учурлу. Нениҥ учун дезе Алтайда јаткан эл-јонныҥ тилиниҥ байлыгын, эрмек-куучыныныҥ аҥылуларын ончо темдектеп, келер ӱйелерге артыргызып салар керек. Кандый бир сӧсти оҥдобой, оны бойыҥ литературалык сӧскӧ келиштире солып салзаҥ, келер ӧйликте ол сӧс јоголып калардаҥ айабас. Оныҥ учун мындый керекти фольклорчылар каршулу керек деп адайдылар. Бириктире айткажын, алтайлардыҥ оос чӱмделгезин чебер ле каруулу јуур иште билим экспедициялардыҥ јаан учурлузын аҥылап темдектеер керек.
Алтай эл-јонныҥ оос-чӱмделге энчи-байлыгын бичиир, чаазынга салар иш XIX чактыҥ ортозында башталып, эмдигенче ле улалат. Эмдиги ӧйдӧ аҥылап темдектегедий экспедициялык иш 2017 јылда ӧткӧн. Бу иштиҥ уч турултазы 2019 јылда чыккан «Алтай калыктыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥдары» («Обрядность в традиционной культуре алтайцев») деп бичик деп айдар керек. Бистиҥ институттыҥ фольклорчылары ла этнографтары «Алтайлардыҥ материальный эмес культуразыныҥ ууламјылары» («Аспекты нематериальной культуры алтайцев») деген ӱлекер аайынча ла ого јемей «Фольклорлык энчиниҥ эмдиги ӧйдӧги аайы ла оны корыыры јанынаҥ курч сурактар кубулчаҥ кӧрӱм-шӱӱлтелерлӱ айалгада» («Современное состояние и проблемы сохранения фольклорного наследия в изменяющихся мировоззренческих условиях») деген грант-проекттиҥ (грантты ойноп алган ла оныҥ башкараачызы билимчи А. А. Конунов болгон) јӧмӧлтӧзиле экспедициялык ишти 2017 јылдыҥ кочкор айында баштаган.
Эҥ ле озо Чагааныҥ чӱм-јаҥдарын, мӱргӱӱл тушта алкыш сӧстӧрин бичидерге Новосибирск калада Арасей академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ филология институдыныҥ ишчизи Сагалаев Константинле кожо бир кӱн озо Кӧш-Агыш аймак јаар атандыс. Кӧш-Агыш јуртка једип, кыпчак сӧӧктӱ нӧкӧрим Матыев Евгенийдиҥ айлына токтодыс. Эртенгизинде алты час таҥда Мукур-Таркаты јурттыҥ эл-јоныла кожо мӱргӱӱл ӧдӧтӧн Бӱре деп јерге јеттис. Мӱргӱӱлге калыкты баштап келген улус – Мукур-Таркаты јурттыҥ јааны тӧӧлӧс сӧӧктӱ Эркин Никитович Бурбуев ле моол сӧӧктӱ Виктор (Алим) Майрыкович Талкыбаев болды. Кӱн чыкканыла кожо экелген аш-курсактыҥ бажынаҥ тагылда оттыҥ кӱндӱӱ-кӱреезин белетеп, ӧрӧ чыгып, тагылга от салып, јалама буулап, ак сӱдин ӱрӱстеп, алкышчы мӱргӱӱлди баштаган.
Мӱргӱӱлди бис эки видеокамерала соктыс, анайда ок алкыштыҥ сӧстӧрин диктофонго бичиттис. Мӱргӱӱл божогон кийнинда, јерге аҥданып, тагылдаҥ тӧмӧн аш-курсак јайган јерге јуулып, бой-бойысты уткужып, быйанысты айдып, ажанып, сыныс јеҥил, санаабыс ару ойто кайра јандыс.
Ол кӱн бис Мукур-Таркаты јурттыҥ јаан јашту ӧрӧкӧндӧрине јолугып, чӱм-јаҥ керегинде сурактарыска каруу алып, эҥир киргенче иштендис. Кӧбӧк сӧӧктӱ Иостын Захарович Амыров, кыпчак сӧӧктӱ Аилдаш Амыровна Амырова, тумат-кыпчак сӧӧктӱ Сергей Борисович Кольчиков, тоҥжан сööктӱ Алчибай Муклаевна Мандышканова, моол сӧӧктӱ Виктор (Алим) Майрыкович Талкыбаев ле оноҥ до ӧскӧ улус бисти чаптыксынбай, билерин айдып бергенине јаан алкыш-быйанысты айдадыс.
Эртенги кӱнде база ла алты час таҥ ла Телеҥит-Сортогой јурттаҥ ыраак јок Шаараш деп јерде Кӧкӧрӱ јурттыҥ кергил сӧӧкту Мирон Германович Јилековтыҥ турлузына једип, айылдыҥ эжигинде тагылга Чагааныҥ билелик мӱргӱӱлиниҥ ӧткӧнин база эки видеокамерага соктыс. Мӱргӱӱл божогон кийнинде турага кирип, айылдыҥ ээзи от очогын алкаганын бичиттис. Бу саҥ салышта саал сӧӧктӱ Ася Курдяпова деп ӧрӧкӧн туружып, биске саҥ салар тужында айдатан, анайда ок оттыҥ алкыштарын, Чагааныҥ кожоҥдорын айдып берген эди.
Ол јыл республикабыстыҥ јурттарында Чагаа бир ле ӧйдӧ ӧткӧн учун, биске јӱк ле Кӧш-Агыш аймакта иштенерге келишкен. Бу ок ӧйдӧ бистиҥ институттыҥ этнографтары Э. В. Енчинов ло Н. О. Тадышева Кан-Оозы аймакта Мӧндӱр-Соккон јурттыҥ јанында ӧткӧн Чагаада саҥ салар тушта Келей јурттыҥ очы сӧӧктӱ Валерий Кымович Јолдошпоевтиҥ айткан алкыштарын база бичиткендер. Ого ӱзери Чагааныҥ алкыштарын кӧбӧк сӧӧкту Таукен Тазымаевич Яйтыновтоҥ ло тодош сӧӧктӱ Мира Айлчыновна Демчиновадаҥ база бичидип алганыс. Бу материалдар кӧп-сабазы эки тилле кепке базылып чыккан. Арткандары бистин институттыҥ кӧмзӧзинде бойыныҥ ӧйин сакып јат.
Бистиҥ экинчи экспедиция Оҥдой аймакта ӧткӧн. Тулаан айдыҥ сегизинчи јаҥызында Оҥдой аймактыҥ Каракол јуртынаҥ ыраак јок Бай-Туу деп јерде Јылгайактыҥ мӱргӱӱлине институттаҥ бис эки кижи – мен ле Асель Сайланкина, оноҥ Константин Сагалаев туружып, видеокамерага согуп, алкыштардыҥ сӧстӧрин диктофонго бичиттис. Бу мӱргӱӱлди тӧӧлӧс сӧӧктӱ Яков Сергеевич Яманчинов ӧткӱрип, алкыштарды тыҥ, чокум, јарт айтканына шылтай сӱреен јакшы материал бичидип алганыс. Кӱӱк айдыҥ бажында бу ок јерде мен, Константин Сагалаев ле этнограф Эркем Торушев Јажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱлинде туружып, база јакшынак материал јууп алганыс. Алтайысты курчаган ончо байлу ыйыктарына, тагылда мааныларга ла Алтайдыҥ ээзиниҥ чакызына учурлалган алкыштарды ол ок Я. С. Яманчиновтоҥ бичидип алганыс. Онойдо ок Яков Сергеевичтиҥ уулынаҥ, топшуурла ойноп, кай ажыра Алтайдыҥ ыйыктарына айткан алкышты база бичип алганыс. Тагылдардаҥ тӧмӧн тӱжӱп чайлаар тушта Кӧш-Агыш аймагыныҥ Белтир јуртынаҥ келген кыпчак сӧӧктӱ Арлу Сакылдаковна Тадырова деп ӧрӧкӧннӧҥ јилбилӱ јетирӱлер бичип алдыс. Бу иш божоордо, тӧрт-беш кӱнниҥ туркунына Оҥдой аймактыҥ јурттарыла (Боочы, Кулады, Алтыгы Талду, Каракол, Шашыкман ла о.ӧ.) јоруктап, эл-јонло куучындажып, база байлык фольклорлык-этнографиялык материал јууп алганыс.
Ӱчинчи экспедициялык иш кичӱ изӱ айдыҥ бажында Кӧш-Агыш ла Улаган аймактарда ӧткӧн. Баштап Кӧш-Агышка једип, Кӧкӧрӱ ыйыктыҥ эдегинде ӧдӧтӧн Јажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱлин бичиирге белетендис. Таҥ адарда, алты саатта Телеҥит-Сортогой јурттыҥ улузыла кожо тагылдарга кӧндӱктис. Ол тушта эл-јонды баштап јӱрген кижи ак-кӧбӧк сӧӧктӱ Јайчы Таспанович Балыкчинов деп ӧрӧкӧн болгон. Ол мӱргӱӱлдиҥ ӧдӧтӧн аайын јиит ӱйеге јартап, башкарып турганы санаамда артып калган. Алкыш сӧстӧри салкыннаҥ ла араай айтканынаҥ улам јарт бичилбеген. Мӱргӱӱлдиҥ учына јетире туружып, эл-јонло кожо чай ичип, куучындажып, алкыш-быйанысты айдала, Улаган аймак јаар ууландыс.
Улаган јуртка једип, эртенги болотон Јажыл бӱрдиҥ мӱргӱӱлине белетендис. Таҥ эртен Улаган ла Чибилӱ јурттардыҥ ортозында тагылга јеттис. Ӧткӧн мӱргӱӱлдерге кӧрӧ, Улаганда улус ас келди. Мӱргӱӱлди баштап ӧткӱрип турган кижи иркит сӧӧктӱ Олег Кимович Асканаков. Ол кижидеҥ мӱргӱӱлдиҥ бажында топшуурлу кай ажыра Алтайга алкыш айтканын бичиткенис. Мӱргӱӱл тушта алкыш сӧстӧрин бойында айдынган, оныҥ учун јӱк ле чӱм-јаҥныҥ ӧдӧтӧн аайын видеого согуп алганыс. Мӱргӱӱлдиҥ кийнинде кӱндерде Кара-Кујур, Чибилӱ, Саратан, Балыктујул, Паспарты јурттарла јоруктап, фольклор ло этнография јанынаҥ кӧп материал јууп, институттыҥ кӧмзӧзине табыштырып салганыс.
Тӧртинчи экспедицияга сыгын айдыҥ 26-чы кӱнинде Константин Сагалаев, этнограф Эркин Енчиновло кожо Кан-Оозы аймак јаар атандыс. Ондо 27-де, айдыҥ сегизинчи јаҥызында, Экинур јурттаҥ ыраак јок Алтын-Туу деп јерде Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱли ӧткӱрилген. Ондо улус сӱреен кӧп болды. Мӱргӱӱлди баштап ӧткӱрген улус – очы сӧӧктӱ Эчиш Некорович Тоедов, ара сӧӧктӱ Алек Йотович Казакулов ло очы сӧӧктӱ Валерий Кымович Јолдошпоев. Бу учуралда эки јаан јашту алкышчылар Валерий Кымовичтиҥ алкышчы болотон, мӱргӱӱлдер ӧткӱретен јолын ачып, алкап салган деп айдарга јараар.
Мӱргӱӱлдиҥ кийнинде Кан-Оозы аймактыҥ јурттарыла јоруктап, эл-јонноҥ оос чӱмдемелдер јуур иш ӧткӱрип, ӱлӱрген айдыҥ экинчи кӱнинде Кӧш-Агыш аймакка Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлин бичидерге келдис. Кӧш-Агыш аймактыҥ эл-јоны Ортолык јурттыҥ јанында Саҥ-Таш деп јерде эрте таҥ ла јуулдылар. Улусты башкарып, мӱргӱӱлди тӧӧлӧс сӧӧктӱ Юрий (Ботпок) Курманович Топошев ӧткӱрген. Бу мӱргӱӱлдиҥ алкыштарын јазап бичидип болбодыс, нениҥ учун дезе ол тагылдарды айландыра таштардаҥ кыйу эдип салган. Мӱргӱӱл ӧткӱреечи биске аппаратуралу ол кыйуныҥ ичине кирерге јарабас деп айтканынаҥ улам, ыраагынаҥ алкышчыныҥ айткан сӧстӧри јарт бичилбеген. Эртенги ле оныҥ кийнинде кӱндерде Кӧш-Агыш аймактыҥ јурттарыла јоруктап, база јакшынак материал јууп алдыс.
Онойып алтай калыктыҥ јылдыҥ ӧйлӧриле колбулу чӱм-јаҥдары Сары бӱрдиҥ мӱргӱӱлиле божойт. Бу ончо мӱргӱӱлдерди кӧргӧнисте, бир ле тӧс учурлу. Ол – алтай эл-јон кочкор айдаҥ баштайла Алтайга алтын кӱс келгенге јетире кӱнтизӱ аайынча јылдыҥ аҥылу ӧйлӧринде Алтайын, чыккан-ӧскӧн јерлерин, байлу ыйыктарын кӧдӱргени болуп јат. Алтайына, тайга-туулардыҥ, агын суулардыҥ ээлерине, ӧрӧ турган Кудайына алкыш-быйанын айдып, акка-кӧккӧ јеткен байлу туулары, аржан-кутук суулары артабазын, јаранзын, мал-аш чыгым јок, кӧптӧп ӧссин, эл-јон, бала-барка эзен-амыр ӧҥжизин, ырысту узун јӱрӱм јӱрзин деп суранат. Бириктире айтса, Алтай ичинде ончо ӧдӱп турган мӱргӱӱлдерде айдылып турган алкыштардыҥ учуры јаҥыс.
Ол ок ӧйдӧ мӱргӱӱлдерди ӧткӱрер аайы јер јердеҥ эмеш башкаланып јат. Темдектезе, јаламаныҥ тоозы ла ӧҥдӧри. Бай-Тууда ӧткӧн мӱргӱӱлдерде кажызын ла эжерлеп ак, сары, јажыл, кӧк (чаҥкыр) ӧҥдӧрлӱ кыйра/јаламалар буулалган. Я. С. Яманчиновтыҥ јартаганыла – ак ӧҥ ак-айаска учурлалат (бистиҥ тынып јӱрген кӧрӱнбес кейге), сары ӧҥ – байлу ыйыктарга, Алтайдыҥ ажуларына, јажыл ӧҥ – ончо тынар-тындуларга (озо ло баштап ӧзӱмге), јерлик ле айылдыҥ тындуларына ла улуска, кӧк (чаҥкыр) ӧҥ – ӧрӧ турган Кудайга, Орчылаҥга ла анайда ок сууларга, кӧлдӧргӧ, Алтайдыҥ аржан сууларына.
Кӧш-Агыштыҥ эл-јоны мӱргӱӱлде эжерлеп кӧп сабазында ак ӧҥдӱ јалама буулайт. Је ол ок ӧйдӧ Саҥ-Ташта ӧткӧн мӱргӱӱлде тагылдыҥ јанында эки чакы ортозына тарткан јибекке эжерлеп ӱч – ак, сары, кӧк ӧҥдӱ јалама буулаганын кӧрдис. Кан-Оозы аймактыҥ улузы мӱргӱӱлде база кӧп јаны эжерлеп ак ӧҥдӱ кыйра буулайт, је ол ок ӧйдӧ эмезе сары, эмезе чаҥкыр ӧҥдӱ кыйра јараар эмтир. Улаганда јаҥыс ак ӧҥдӱ јалама, кезик улус эжерлеп буулайт, је кӧп сабазы ӱчтеҥ. Бу кыйра/јалама јанынаҥ сурактарга бистиҥ этнографтар јуук ӧйлордӧ каруузын берер, ол керегинде шиҥжӱ ишти ӧткӱрип, јартап бичиир деп иженип турубыс.
База бир айдарга сананган сурак Чагаа байрам керегинде. Бистиҥ билерисле, ХVI чактыҥ учында Джунгар каандыкта буддизм окылу јаҥ боло берерде, ол ӧйдӧ Сайан-Алтайда јаткан албаты-јон XVII чактаҥ ала ойротторло конфедеративный союзниктер болуп бириккен. Бистиҥ јеристе буддизм кам јаҥыла кожулып, кам јаҥынаҥ башка, јаҥыдаҥ ак јаҥ табылган, Чагаа келген. Ол ӧйлӧрдӧҥ ала Чагаа байрам темдектелип, артып калган. Эмди Чагаа айдыҥ јаҥырганыла чаган айдыҥ учында, кочкор айда моҥолдорло, тываларла, буряттарла, калмыктарла, Кыдаттыҥ, Тибеттиҥ ле Индияныҥ эл-јондорыла кожо ӧткӱрилет. Чагаа тываларда «Шагаа», калмыктарда «Цаган Сар», буряттарда «Сагаалган» деп адалат. Бу тергеелерде Чагааны ӧткӱретен аайы, чӱм-јаҥдары алтайлардаҥ тыҥ ла башкаланбай јат. Айдарда, алтайлар бу байрамды тӧрт јӱс јылдаҥ ажыра темдектеп, чӱм-јаҥын јаҥдап келген. Чагааны калыктыҥ тӱӱкизиле тудуш, кӧксине кирип калган байрам деп айтсабыс, байла, јастыра болбос.
Адакыда айдарга турганым: 2017 јылда (кочкор-јаҥар айлар) тергеениҥ ончо аймактарыла ӧткӧн фольклорлык-этнографиялык экспедициялар ӧйинде калыктыҥ чӱм-јаҥы (отты кӱндӱлеери, ада-ӧбӧкӧлӧрин кӧдӱрери), јылдыҥ ӧйлигиле кӱнтизӱ аайынча ӧткӱрилип турган чӱм-јаҥ (Чагаа, Јылгайак, Јажыл бӱр, Сары бӱр) видеого согулган, аудиозаписьтер эдилген. Иш-тошло колбулу чӱм-јаҥ (мал-аштыҥ, аҥдаарыныҥ, јер ижиниҥ), онойдо ок билелик-јӱрӱмдик чӱм-јаҥ (бала чыкканы, тойдыҥ чӱми, божогон улустыҥ чӱм-јаҥы) ончозы согулган, бичилген. Мынаҥ кӧргӧнисте, 2017 јылда ӧткӧн экспедициялык ишти сӱрекей јаан ла учурлу, турултазы бийик деп айдарга јараар.
Бу иште Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ ла Новосибирск калада Арасей академияныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ филология институдыныҥ фольклорчылары, этнографтары, музыковедтери эрчимдӱ турушкан. Је бу иш алтай эл-јонныҥ болужы јогынаҥ болбос то, бӱтпес те эди. Оныҥ учун бу иште болужын јетирген, биске кыйыкташ, чаптыксыныш јогынаҥ алтайлардыҥ ончо оос чӱмделгезиле, анчада ла чӱм-јаҥдарла јетирӱ берген улуска, јаан јашту ӧрӧкӧндӧргӧ (бу улустыҥ эмди кӧбизи јок), олордыҥ бала-барказына тар эжикке батпас, тай ат кӧдӱрип болбос алкыш-быйанысты айдадыс. Экспедицияда јуулган јетирӱлер, олорды айткан улустыҥ ады јолы, тирӱ ӱни, фотојуруктары, видеозы келер ӱйелерге јажына артып калган деп айдар керек.
Бӱгӱнги кӱнде Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ тӧс амадузы, каруулу кереги, молјузы алтай калыктыҥ оос чӱмделгезин ле јаҥжыккан культуразын јууры, чеберлеери ле кепке базып таркадары болуп јат. Шак бу иш ичкери ӧзӱмге, бӱгӱнги ле келер ӱйелердиҥ ӱзӱлбес колбузын тыҥыдарында јаан учурлу.