Алтайдын Чолмоны

«Ӱредӱчиниҥ кажы ла кӱӱнине сӱӱнедим»

24.05.2022

Ӱредӱликте эпши ӱредӱчилердиҥ ле таскадаачылардыҥ «каандыгы» тӧзӧлгӧн деп ле бу «каандыктыҥ» бажында кӧп јаны база эпшилер деп билерис. Бу куучынды бис ӧткӧн бичимелде баштаган эдис. Јаш ӱйеге јӱрӱмге керектӱ билгирлер берер иште эр улустыҥ тоозы ас болгоны керегинде база билерис.

Бу айалга Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудаҥ улам тӧзӧлгӧн деп шӱӱлте бар. Эр улус јуу-чакка атанарда, балдарды ӱредер иш эпшилерге келишкен, је јаҥыс ла школдыҥ ижи эмес, тылдагы ӱзе иш. Јуу-чак, чындап та, бу суракка камаанын јетирген дегениле јӧпсинбес арга јок. Алтай Республиканыҥ ӱредӱлигинде атту-чуулу педагог, методист, башкараачы Барантаева Мария Алексеевнаныҥ да ишмекчи јолын эзедип ийзебис, бу айалга иле кӧрӱне берер. Бу айалга Ада-Тӧрӧл учун Улу јуудаҥ улам тӧзӧлгӧн деп шӱӱлте бар. Эр улус јуу-чакка атанарда, балдарды ӱредер иш эпшилерге келишкен, је јаҥыс ла школдыҥ ижи эмес, тылдагы ӱзе иш. Јуу-чак, чындап та, бу суракка камаанын јетирген дегениле јӧпсинбес арга јок. Алтай Республиканыҥ ӱредӱлигинде атту-чуулу педагог, методист, башкараачы Барантаева Мария Алексеевнаныҥ да ишмекчи јолын эзедип ийзебис, бу айалга иле кӧрӱне берер. Мария Алексеевна ӱредӱликте алтан јылга чыгара иштеди. Ыраак 1942 јылда 2 сентябрьда ӱредӱчи болуп Онос јуртта иштеп баштаган. «Педучилищениҥ экинчи курсынаҥ мени школго ӱредӱчи болуп иштезин деп ийген. Меге ол тушта 16 ла јаш болгон. Ӱредӱчи болгон эр улус фронтко атана берерде, балдарды ӱредер улус артпаган ине» — деп, Мария Алексеевнаныҥ эске алынганын уккам. Иштеер айалга кӱч, школго керектӱ немелер једикпес, јок болгонын куучындап туратан. Бӱгӱнги кӱнде бу кижиниҥ јӱрӱмдик јолыныҥ бӱги ажыра билип јадыс: јуу-чактыҥ ӧйинде ӱредӱчилер једишпей турган учун, эмеш ле ӱредӱлӱ кыс балдарды ӱредерге келген.Јуу-чак божоп, тирӱ арткандар кайра јанган. Је фронтты ӧткӧн ӱредӱчи болгодый эр улустыҥ кӧп јанын башкараачы иштерге ийген. Бистиҥ ас тоолу албатыбысты алза, ол ӧйдӧ ӱредӱчи болгодый эр улус кӧп то болбогон ине. Јууныҥ кийнинде јаҥы ӱйе чыдап келерде, ӱредӱликтеги эпши јанындӧӧн јайып турган айалга тӱзелбеген деп айдар керек. Бу ӧйдӧ орооныска инженерлер, кӧлӱк-техникала иштеер, заводтордо иштеер, туралар тудар улус керек болгон. Уул балдарга школдо ло ишмекчи профессиялар берип, бу иштерге ууламјылап апарган болгодый.Је ондый да болзо, школдо ӱредӱчи эр улус болгон ло. Бистиҥ кичӱ тӧрӧлисте де ады јарлу ӱредӱчилерди эске аладыс: математик болгон фронтовик Чында Таймергенович Кискин, Чумакаевтер кезегинеҥ таркаган ӱредӱчи эр улус кайда. Мениҥ де тӧрӧл ӧзӧгимде јӱрӱмин школго берген эрлер болгон: Табыл Тӧлӧсович Сюрюлов, Байкал Кырачинович Сюрюлов, Тармай Јыргалович Тошпоев, Николай Васильевич Яманов… Мен билеримди ле айдып турбай, кажы ла јуртта, Улалу калада эске алынгадый ӱредӱчи эр улус кӧп. Бу улустыҥ аттары, јуруктары школдордыҥ музейлеринде аҥылу бӱк болуп турганында алаҥзу јок. Је бӱгӱнги бичимелдиҥ тӧс ууламјызына бурылып, мындый ајару эдектер. Тургуза ӧйдӧ јаан ла орто класстарда эр киндиктӱ ӱредӱчилер бирдеҥ-экидеҥ иштеп турган болзо, баштамы школдо ло школго баргалак балдардыҥ садында эр улус чек јок. Педагогический колледжте бу специальностьторды талдап ӱренген уулдар ӱредӱзин божодып, балдарла иштебей, ӧскӧ иштерге барат эмезе ӱредӱзин улалтат. Эр улус школдо ӱредӱчи болуп иштегенде, марын алып, кӧндӱге берзе, олордоҥ јакшы ӱредӱчилер чыгат деп шӱӱлте база бар. Анчада ла математика, физика, химия, информатика деп предметтерди эр кижи ӱреткенде, быжу ла чыҥдый немедий. История деп предметти база тоого кийдиргедий. Айса болзо, алдында јылдарда тӱӱкиниҥ ӱредӱчилери кӧп јаны эр улус болгон учун ба, кандый. Физкультура, ОБЖ керегинде айтпай да турум. Бу сезимди методисттердиҥ шӱӱлтези јӧмӧйт. Олордыҥ айтканыла, ӱредӱчи эр кижи ӧрӧ айдылган, анчада ла «точные науки» деген предметтерле урокты јартаганда, кӧп артык сӧстӧр јогынаҥ чокум јартаар, теманыҥ бӧлӱктерин эптӱ бириктирип апарар. Онойдо ок, эр ӱредӱчилердиҥ урокторында дисциплина јакшы болор. База бир солун шӱӱлте: эр киндиктӱ ӱредӱчи класстыҥ ончо ӱренчиктерине теҥ-тай ајару эдет, кемди де аҥылабай јат.Алдында ӧйдӧ бисти ӱреткен ӱредӱчилерди эске алгамда (бисте физиканы, химияны, историяны эр улус ӱреткен), бу шӱӱлтеле јӧпсинерге келижет. Бу калганчы эдилген шӱӱлтеге тыҥ ла учур салбагадый, је билим шиҥжӱлерге тайанза, балдарды ончозын тооп, теҥ-тай ајару этсе, ӱредӱ материал башка-мееге, ичке-буурга кирет, баланыҥ ӧзӧгине шиҥет.Је, калак, эр киндиктӱ ӱредӱчилерди мактап-аҥылап, эпши коллегаларды јамандап турганым јок. Бис эпшилер эмес болзобыс, бӱгӱнги ӱредӱлик не болотон? Ончо иштердиҥ башкараачылары, эҥ ле кӱч керектерди кӧндӱктиреечилери эпшилер эмей. Эр киндиктӱ ӱредӱчилер школдо ас деп комудал айасту куучынысты улалтып барзаас, база бир ајару эткедий неме — эр кижиниҥ сӧзин, балдарга, анчада ла уулчактарга, тем-јозок болорын неле де солыыр арга јок. Эр кижиниҥ «тыныжы» школдо ас болгоны, психологтордыҥ айтканыла, балдардыҥ ӧзӱминде, кӧрӱминде, јӱрӱмдик уурларды чечип барар табына једикпес эдет. Эпши ле эр ӱредӱчиниҥ иштеер мары башкаланып турганы керегинде кырпый да болзо темдектеп ийгенис. Је мында онызы јакшы, мынызы јаман деп айтканы эмес. Эпши ле эр киндиктӱ — ол эки башка телекей. Аҥылузы мында. Је баланыҥ ӱредӱ-таскадузында эпши ле эр киндиктӱ теҥ-тай болор керек. Бала јаштаҥ ала адазыныҥ ла энезиниҥ ортозында чыдаза јарамыкту, айдарда, школдо до толо биледегидий айалга болор керек. Социологтордыҥ чотогоныла, ӱренчик кӱндик ӧйиниҥ 80 процентин школдо ӧткӱрет. Оныҥ да учун кыс бала кыс кижиниҥ эҥ ле артык кылык-јаҥын алынарга, уулчактар эр кижиниҥ Јайаан јайаган бӱдӱмине келиштире ӧзӱп барарга тем алатан ӱй де, эр де ӱредӱчилер школдо иштеер керек.Школдыҥ ижин ишјалы ас учун эр улус табылбай турган деп шӱӱлтени тыҥ ла јылдырбай турум. Анчада ла јурт јерде ишјал иштеп алар јерлер јокко јуук. Бойыныҥ ижин кичееп иштенип, квалификациязын бийиктедип барган ӱредӱчи, ӱзеери балдарла иштеер башка-башка ууламјыларла јилбиркеп турза, ишјал кӧптӧп барар аргалар ачылат, иштеерге де јилбилӱ боло берет. Эр улус, бу тоодо ӱредӱчи эр улус, бойыныҥ јаҥырта, соныркада иштеериле, једимдерге једер кӱӱн-табыла јаантайын аҥыланган. Бӱгӱнги кӱнде бойыныҥ кӱӱнин, јӱрегин ле ӧйин балдарга учурлап, ӱредӱликте иштеп турган кажы ла эр киндиктӱни талдама эр деген шӱӱлте — чын шӱӱлте. Анчада ла јурт јерде иштеген коллегаларыс иштеҥкей ле турумкай улус. Айлында кату-кабырын бӱдӱрер, мал-ажын кӧрӧр, айыл-јуртын тудар, школго барып, балдар ӱредер, эҥир кирзе, урокко белетенер эмезе секция-кружок ӧткӱрер. Бу бичимелимди белетеп тура, эр киндиктӱ коллегаларымныҥ бойыныҥ ижи керегинде санаа-шӱӱлтезин угар деп, олорго ватсап, электронный почта ажыра сурактар бердим:
1. Ӱредӱчи — ол эр кижиниҥ ижи бе?
2. Ӱредӱчи эр кижи ӱренчиктерди эпши ӱредӱчи берип болбогодый неге ӱредер аргалу?
3. Слерге ӱредӱчиниҥ ижи незиле јарайт?
Сурактарга каруу бергендер ӱредӱликте иштегени 15 јылдаҥ ала 40 јылга јетире эмтир. «Быжып» калган ӱредӱчилер деп айдарга јараар. Олордыҥ шӱӱлтелери база солун эмтир.

Геннадий Николаевич ТУДУЕВ, Балыктујулдагы орто ӱредӱлӱ школдо физкультураныҥ ӱредӱчизи:

— Ӱредӱчиниҥ ижин јеҥил иш деп айдарга келишпейт. Ӱредӱчи эр кижиниҥ ижин једимдӱ ле керектӱ деп санаа-шӱӱлтени улустыҥ, уул балдардыҥ бажына салар аҥылу иш ӧткӱрип, государство кеминде бу ишти, политиканы баштаар керек деп бодойдым. Јуук ӧйлӧрдӧ (5-10 јылга) эр ӱредӱчилердиҥ тоозын, ас ла салза, 40 процентке јетирер керек. Јиит ӱредӱчи уул ижиле оморкоп, бу иштиҥ аҥылузын куучындап турган роликти улус телевизордоҥ керексип кӧрӧр ӧйгӧ, байла, келерис.Балдар кӧп ӧйин школдо ӧткӱрет, айылдарына јанза, ада-энези иште эмезе база ӧскӧ керектериле айлында јок болот. Чынынча айтса, кӧп балдарга ада-энезиниҥ ајарузы јетпейт, олорло адалар, энелер кӧп куучындашпай да јат. Бу айалгада бала кандый бир суракла соныркап эмезе јӧп сураарга, школдо эр кижиге баштанар.Ӱредӱчи болуп иштеген кийнинде, ичкери кӧрӱмдӱ болор керек, балдарла кӱӱнзеп иштеер, олорло куучындажып билер; ӱренчиктерине тузалу болгоны — ӱредӱчиниҥ ырызы деп сананадым.

Станислав Прокопьевич ПУСТОГАЧЕВ, Педагогический колледжтиҥ преподаватели:

«Ӱредӱчи болоры — кижиниҥ јӱрӱминиҥ кереги. Ӱредӱчи ол эр кижиниҥ ижи. Мен ӱредӱчи деп айдарга уйалбайдым, ижимле оморкойдым».Бу сӧстӧрди угуп, канайып сӱӱнбес! Чындап та, кандый ла ишти чыҥдый эдер керек, ол тушта турулта да болор, ижиле оморкош то болор. Ӱредӱчиниҥ методикалык узы јылдаҥ јылга ӧзӱп барат, бу мыныла коштой ишке, јӱрӱмге каруулу болоры тыҥып, ӧзӱп барат.Бир канча коллегаларыстыҥ шӱӱлтелери ӱредӱчи эр кижиге кандый предметтерди ӱредерге јарамыкту болгоны керегинде:«Ӱредӱчи эр кижиге физкультураны, математиканы, физиканы, информатиканы ӱредер керек. Бу предметтер ого јеҥил». Онойдо ок история, ОБЖ, уулчактардыҥ технологиязы база уулдардыҥ предметтери деп адалды. Је кӧрӧрдӧ, кыстарга (эпши ӱредӱчилерге) предметтер артпаска јат! Тилдер ле литература. Бу да предметтерди эр улус ӱретсе, балдар јакшынак билгирлер алып турган темдектер кӧп. Сурактарга каруу берген кезик коллегалар јаан эмезе оогош балдарла иштезе јарамыкту болгонын темдектедилер. Кемге де 9-10 јашту ӱренчиктерле эптӱ эмтир, кемге де јаан балдарла иштезе једимдӱ болгонын темдектейт.Ӱредӱчи эр кижи ӱренчиктерди, ӱй кижиге кӧрӧ, неге ӱредер аргалу, оныҥ ижи незиле аҥыланат деп солун шӱӱлтелер база болды:— Ӱредӱчи эр кижи уулдарды кыстарга килемјилӱ, тоомјылу болорына ӱредет.— Эпшилерге кӧрӧ, ишке бастыра бойын беринет, ол ижин сӱӱйт.— Ижинде бийике једимдерди чокым темдектеп, олорго једет.— Эр кижиниҥ тоомјызын (авторитедин) кӧргӱзет.— Ӱренчиктерине улус ортодо тудунып билериниҥ темдегин кӧргӱзет.— Кӧп балдар ада јок чыдайт, айдарда, ол эр кижиниҥ кылык-јаҥын кӧргӱзет, онызы кысчактарга да, уулчактарга да керектӱ.Эмди ӱредӱчиниҥ ижи керегинде шӱӱлтелерди кӧрӧктӧр.Олор «ӱредӱчи — ол эр кижиниҥ ижи» деп шӱӱлтени толо јартап јат деп бодойдым.

Аргымак Эрелдеевич ЕЧЕШЕВ, Куладыныҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи:

— Ӱредӱчиниҥ ижи — чынынча ла эр кижи эдетен иш. Балдарды ӱредери, таскадары канча чактардыҥ туркунына эр кижиниҥ кереги болгон. Калганчы јӱсјылдыктаҥ бери эр улус бу керектеҥ тууралап барган. Анчада ла балдардыҥ таскамалынаҥ тууралаганы јастыра. Нениҥ учун дезе эр кижи, керек болзо, чыдамкай да, јымжак та болор; кандый ла керекте некелтелӱ ле чындык болоры — база эр кижиниҥ кылык-јаҥы деп бодойдым.Је калганчы ӧйдӧ кӧрӱп турзаас, биледе башкараачы — ӱй кижи, оогош бала садикке барза, таскадаачылар ылгый ла ӱй улус, оноҥ ары — школдо ӱредӱчилердиҥ 90% шыкузы база ла эпшилер. Бу айалганыҥ салтары недеҥ кӧрӱнет? Уул балдарды да ајарза, олор кандый да «кыстарсу», балтыр-кежиги бош, чыдал-кӱчи ас, кылык-јаҥы база эр кижиниҥ эмес. Тӱӱкиге бурылзас, уул бала Тӧрӧлиниҥ, билезиниҥ, балдардыҥ, кыс кижиниҥ коручылы болор керек: кӱчтӱ, јалтанбас, бойын ла ӧскӧ улусты тоогон ло кичееген. Эр кижиниҥ сӧзи јаҥыс ла кулакка эмес, онойдо ок јӱрекке де томылар. Мен сананзам, Тӧрӧлисти корулаар, келер ӧйдӧ иштеер, јӱрер чындык ла талдама улусты таскадып чыгары — кажы ла ӱредӱчиниҥ ижиниҥ тӧс учуры. Ӱредип салган ӱренчигиҥ талдама кижи болгоны — ол ӱредӱчиниҥ сӱӱнчизи ле ырызы.

Серикжан Дауметович АЖИКЕНОВ, Телеҥит-Сортогойдыҥ орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи, директордыҥ таскамал иш аайынча ордынчызы:

— Ӱредӱчи — эр кижиниҥ профессиязы. Атту-чуулу педагогтор Я. А. Коменский, А. С. Ушинский, В. А. Сухомлинский, Ш. А. Амонашвили — ончозы эр улус! Бӱгӱнги кӱнде ӱредӱчи болоры кӱч те, каруулу да, тоомјылу да. Ӱредӱчи болоры — баланыҥ эртенги кӱни, келер јӱрӱми учун каруулу болоры; албатызыныҥ, ороонныҥ, бастыра телекейдиҥ эртенги салымы — ӱредӱчиниҥ колында. Бу кӱч ишти эдерге ӱредӱчиге јӱрӱмди, Тӧрӧлин ле улусты сӱӱгени болужат, айландыра ар-бӱткен, ачык-јарык кӱӱни кӱч берет. Эпши ӱредӱчи кӧпти эдип билер, керек дезе, ончозын эдип билер деп айдарым. Је јеҥыс ла ол эр кижи болуп албас. Оныҥ учун уул балдарга, анчада ла јажы эр кемине јеткелектерге быжу ла чындык нӧкӧр керек. Эр кижи, ӱредӱчи эр кижи уул ӱренчигине керектӱ тушта јӧп тӧ бергедий, нӧкӧр дӧ болгодый кижи болор. Билелерде уулчактар адазы јок ӧзӧт, бу тушта ӱредӱчизи эр кижиниҥ кылык-јаҥын кӧргӱскедий тем болот. Бастыра балдарга ачык-јарык кылыкту, јымжак јӱректӱ, је керек болзо, чоҥ ло чындык сӧстӱ эр ӱредӱчилӱ болзын деп кӱӱнзейдим. Бойымныҥ профессиямды талдап, мен бир де јастырбагам деп сананадым. Школдо, балдарла ижимде, кылык-јаҥым јакшы јаны јаар ӧзӧт, ишти албаданып эдери, турумкай болоры балдарла иштезе, сӱрекей керектӱ. Олорло иштезеҥ, кандый ла учуралдар болот, оныҥ учун «мен јастырбай турум ба?», «ӱредӱчиниҥ ижин чын талдадым ба, бу ишти иштебезем кандый болгой не?» деп санаалар келер. Је јаантайын ижимниҥ керектӱзин билип, школды талдаганыма ачынганым јок. Ӱренчиктердиҥ кичинек те једимине сӱӱнедим, балага бойымныҥ урогымда једимге једер айалга тӧзӧӧргӧ амадайдым. Меге удура ӱренчиктер кӱӱнзеп келгенине сӱӱнедим, бу — ырыс! Мен олорго база кӱӱнзеп туштайдым, кожо иштейдис. Балдардыҥ једимдерин кӧрӱп, ӱредӱде де, спортто до, оноҥ до ӧскӧ ууламјыларда ӱредӱчиниҥ профессиязын чын талдап алгам деп биледим.

Шуну Алексеевич ЧУРПАНОВ, Јолодогы орто ӱредӱлӱ школдыҥ башкараачызы:

— «Иш — кижиниҥ ырызы» деп тегиндӱ айдылбаган. Ӱредӱчи кижиниҥ ырызы неде дезе — ӱренчиктериҥниҥ кажы ла јеҥӱзи, кӱлӱмјизи, чындык јолго чыгып, ӱредӱчим деп тооп јӱргени. Мен кичинек тужымда «ӱредӱчи болорым» деп айдып туратам. Меге ӱредӱчиниҥ ижи јарап туратан. Ӱредӱчиниҥ профессионал јолын јаҥы ла баштап турала, бойымнаҥ «ӱредӱчи — эр кижиниҥ ижи бе?» деп канча катап сурагам.Бӱгӱнги кӱнде бу сурак курч сурактардыҥ бирӱзи деп айтсам, јастыра болбос болор. Ӱредӱчи болуп иштеп турган эр улустыҥ тоозы сӱрекей ас. Айса болзо, бӱгӱнги кӱнде, келер ӱйени ӧрӧ кӧдӱрип, бала-барканы башкарып, чындыкка чыгарар улус ас болор бо? Анчада ла эр улус кату-кабырды бӱдӱрер ишке јайылып турган. Кезикте угуп турзаҥ, чала ӱредӱчи эр улусты ручканаҥ уур неме кӧдӱрбеген де деп айдыжар кӱӱндӱ. Эр кижи — ол эр кижи. Айткан сӧзи тоомјылу да, бескелӱ де. Айылда болзо, айылды, билениҥ бажы, балдардыҥ адазы. Ӱредӱчи эр кижи — ол башчы, балдарга тайак. Ӱредӱчи эр кижини, мен сананзам, балдар бойына јуук алып, адазындый сӱӱп турган. Не дезе, олор кӧп неме айтпас, бойы шӱӱп, чындык шӱӱлтезиле балдарга болужын јетирер. Айткан сӧзи де кату, бир катап чокым айдып салза, сӧс укпаска да турган ӱренчиктерге тӱзелерге келижер.Ӱредӱчиниҥ ижи, анчада ла эр кижиниҥ, — ол јайалталу эр киндиктӱниҥ ижи. Ижин сӱӱген кижиниҥ ижи. Кӧп уулдар ижин једимдӱ бӱдӱрип јадала, болорсынып, токтоп, ижин ӧскӧ јолго солып јат. Билерим, уулдар, кӱч деп, је кичӱ тӧрӧлистиҥ адын кӧдӱрер деп балдарды бис ӱретпезес, кем ӱредер?! Мен ӱредӱчи болуп турганымла оморкойдым, кажы ла кӱн кӧзимди ачып, ӱредӱчи кижиниҥ кӱнине сӱӱнедим — бӱгӱн бисте јаҥы ачылталар, оноҥ ары бийик једимдер, алдыста јаҥы амадулар. Амадугыс бистиҥ бар болзо, јолыс бистиҥ ырысту болор!

Галина ЯДАГАЕВА, ӱредӱчилердиҥ билгирин бйиктедер ле такып ӱредӱ берер институттыҥ методисти