Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Меркит» – бийик учушта

27.05.2022

«Меркит» – јаҥыс та республикада эмес, бӱткӱл Россия ичинде јарлу јуртээлемдик предприятие. Мында муҥдар тоолу укту уй-мал, койлор, аҥдар ӧскӱрет. Россия Федерацияныҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ темдектегениле, ол ороонныҥ тӧс деген предприятиелериниҥ тоозына кирет. Кан-Оозы аймакта «Меркит» ООО – ол мал сойотон цех, одор јерлер, турлулар болзо, Майма аймактыҥ Ай-Балык (Рыбалка) јуртында дезе, ол – «Ак Боом» деген перерабатывающий цех, оныла коштой коночылык (гостиничный) тура, банкетный зал, айылчыларды уткыыр алтай айылдар. Шак ла Чуйдыҥ трагыныҥ јанында јап-јажыл бӱрлерлӱ кайыҥаштардыҥ ортозында турган алтай айылдарда бӱгӱн бис айылчылар.

 

Кӱӱк айдыҥ 26-чы кӱнинде Россияныҥ Аргачыларыныҥ кӱни темдектелет. Оныла колбой бастыра аргачыларды ла бойымныҥ ӧмӧлигимди уткуйдым. Ижигер тоомјылу ла быйанду болзын, алкы бойыгар су-кадык јӱрӱгер!

Э. В. Тектиева

 

Мында байрам, мында той!..

Бу јаан ээлемниҥ директоры Эльвира Васильевна Тектиева бисти уткуп, Јаҥы јылдыҥ алдында ачылган конор турага кычырды. Мӧштӧҥ лӧ карагайдаҥ јазаган эки кат јараш је ле деген тура: администратордыҥ јери (эмдиги ӧйдӧ ресепшн дейтен), кажы ла кып башка, аҥылу, кажызы ла јаан, јайым, кажызында ла санузел, кайда ла курсак белетеер ле ажанар бӧлӱк. Кӱӱнзегендерге бассейн-сауна да бар, удабастаҥ аҥныҥ мӱӱзиниҥ ванналарына кирер арга болор. Эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине ле алтай колоритке келиштире јазалган кыптардыҥ дизайнын кеендикке јайалталу Яна Алматова јазаган (Яна база атту-чуулу меркиттердиҥ балазы, Егор Тихонович Такашевтиҥ кызы).
– Кыптардыҥ электроодын, потолокторынаҥ баштайла, турган орындарга, јарангыштарга јетире алтай јиит балдар эдип јазаган. Бар-јок иштерди этиртерге, јашӧскӱримди акча иштеп алзын, ченемел алынзын, бойын профессионал јанынаҥ ачып, ижине јайылзын деп амадап, олорго баштанадым – деп, Эльвира Васильевна куучындайт. – 300 кижиге јазалган банкетный залда тойлор, юбилейлер ӧдӧт, оны јарандырарга меге база јиит келиндер Лидия Попыева ла Эркелей Булбанова болушкан. Быјыл тойлор кӧп болор, онызы јакшы, тойдыҥ шакпыртту иштерин ӱзе бойыска алынадыс: курсак азарын, кӧчӧ кайнадарын, столдорды јарандырарын…
Чындап, айылдардыҥ ары јанында маала ажын отургызар да јер бар эмтир. Той ӧйинде јӱгӱрип барала, укроп-согононы оноҥ ло ӱзӱп аларга сӱреен! Бастыра бойыныҥ. Бастыра чыҥдый.

«Алтай эҥирлер»

«Меркит» ООО туроператорлорло бек колбуда иштейт. Алтай јаҥжыгуларла таныжып, аш-курсак амзаарга кӱӱнзеген турист бери кажы ла кӱн келип јат. Кӱнинде 20-40 кижинеҥ. Айылдарда олорго оттыҥ байы кӧргӱзилет, алтай аш-курсак незиле баалузын, ол канайда эдилип турганын, кижиниҥ су-кадыгына јарамыгы кандый болгонын айылчылар билип, курсакты амзап јат. Мында ла кожоҥчылар Болот Байрышев, Айдар Унатов, Алаш Топчин туристтерди кайдыҥ куулгазын телекейиле уткуп, јебрен кӱӱле таныштырат. Анайда ок башка-башка талалардаҥ келген улус ажуларда буулайтан кыйраныҥ учурын билип алат, алкыштар угат. Алтай кеп-кийимниҥ дефилезин (Айсулу Такинаныҥ), алтай бијени (Айсана Кунанакова) кӧрӱп, чындап та, бистиҥ кеп-кийим база тегиндӱ эмес болгонын билип, Туулу Алтайда кажы ла кыймыгу, кажы ла эдим тегин эмес болгонын сезет. Олорго мында Туулу Алтай ачылат. Оноҥ ары, республиканыҥ ичи јаар, барза, олор ајарыҥкай болор, билгенин-укканын таныштарына јетирер. Анайып, «Алтай эҥирлер» деген ӱлекер сӱрекей јаан учур алынат.

Јииттерге баштану

Эльвира Васильевна «Јылдыстыктыҥ» јиит кычыраачыларына баштанып айтканы мындый: «Ижис сӱреен јилбилӱ, керектӱ. Је бистиҥ курч деген сурактарыстыҥ бирӱзи – алтай јииттер иштеп келбейт. Бистиҥ балдар тургуза ла бийик јамылу «ак» иште иштеерге турар. Бойына јаҥыны ачып, иштеп, кийнинде бойыныҥ керегин баштаарга кӱӱнзеген балдарга мен аргам јеткенче болужарым. Јӧргӧм, каазы эдип ӱредейин, курут-быштакты кӧргӱзейин. Официант кыстарга јаҥыс ла курсакты јараштыра берери эмес, ол курсак керегинде кыска, толо куучындап берер керек. Ондый балдар бӱгӱн табылбайт. Туристтерди айылга кийдирип, бистиҥ культурабысты куучындаар, јартаар улус суруда болот. Мен бойым куучындайдым, је ижи-тожым кӧп, јеримде болбой до калардаҥ маат јок.
Јӧргӧм-каазы эдер алтай казан азаачы-уулдар келбейт, байла, олорго роллы-суши эдерге јеҥил, ары јайылгылайт. Мында иштеп, мен кыргыз студент балдарды кӧрӧдим, кандый да иштеҥ кыйышпас, кичинек те болзо, акчазын иштеп алат. Кош-Агаш, Улаган аймактардыҥ кыстары иштеҥкей деп ајарадым. Бисте бӱгӱн 15 кире кижи иштейт. Јайгыда тойлор башталза, база да јиит иштеҥкей балдарысты сакыйдыс. Туристтердиҥ кидим ле ӧйинде конор турага горничныйлар керек болот. Иш јок деп комудабас керек, кӱӱнзеген кижи таап ла алар.
«Меркит» ээлем јаан јол алынып, бийик једимдерге јеткен. Мындый иш тутактар јогынаҥ болбой јат. Бӱгӱн республикада ящур оору табылган, оныла колбой этти ӧскӧ талаларга табыштырарга јарабас, бойыстыҥ ла республика ичинде переработка эдип, таркадары артат. Бу иштерди бӱдӱрерге, база ла јииттерге бастыра јолдор ачык. Эттеҥ эткен аш-курсакты (темдектезе ле канды) тоҥыртып болбозыҥ. Је эмдиги ӧйгӧ келиштире ол курсакты не јазабас? Јаҥы эп-аргалар табар керек, курсактыҥ јаҥы амтамдарын таап, оны јараштыра столго салып, бӱдӱжин јарандырып, узакка белетелген курсакты ваакумировать эдип. Уй саар, јӱзӱн-башка јараш бӱдӱмдерлӱ куруттар эдер керек.
Анайда ок јолдыҥ јанында турган ашканаларда бастыразында кӧчӧ, мӱн болор учурлу, алтай аш-курсактыҥ бӱдӱмдери (ассортимент) кӧптӧзин. Калганчы ӧйдӧ алтай ашканалар ачылып турганын кӧрзӧм, сӱӱнедим. Ондый ла болзын.
Мен бойым кӧп јорыктап јадым, ӧскӧ ороондордо болодым, олордыҥ кухнязын шиҥдейдим. Бисте, ӧскӧ албатыларга кӧрӧ, эт кӧп, је оныла курсакты аайлу-башту белетеп болбойдыс. Олор дезе ас-мас этле кандый бӱдӱм курсак этпейди деер! Ӧскӧ албатыларда чай ичиштиҥ чӱм-јаҥы бар. Бисте де оны ӧткӱрерге јараар. От одырып, кӱлге калаш быжырып, ол ок ӧйдӧ талканду чайды кайнадып, айактарга уруп, бу чӱм-јаҥды не ӧткӱрбес? Је калганчы ӧйдӧ келиндер калаш та быжырбас болуп калган. Онызы эмеш ачымчылу.
Айса болзо, качан бирде Горно-Алтайсктагы политехнический колледжте курстар ачылар? Балдарыс алтай курсакты белетеер окылу курстар, мастер-класстар ӧдӧр эди. Анайып, јебреннеҥ бери келген, кандый ла ач-тороны јеҥӱлӱ ӧдӧргӧ болушкан байлу аш-курсагыс качан да јылыйбас эди».

Уктаҥ укка

Јурт ээлемде курч сурактар кӧп. Ящур. Бруцеллез. Бу оорулар таркабазын деп, термообработка эдер керек, је бӱгӱн ондый арга јок. Санкциялар. Ал-камык шиҥжӱлер (бир аргачыга кайда да 45 шиҥжӱ ӧдӧргӧ келижет). Андый да болзо, иш улалат, ээлем ӧзӧт, аргалар ачылат. Перерабатывающий цех бӱгӱн малдыҥ, уйдыҥ, чочконыҥ эттериле кандый ла јӱзӱн тушенкалар эдет. Бу аш-курсак Новосибирсктиҥ, Кан-Оозы, Чамал аймактардыҥ, Горно-Алтайсктыҥ магазиндеринде јакшы садылат. Менеджер интернет-магазин ажыра эрчимдӱ иштейт. Алтай Республиканыҥ туризм, јурт ээлем аайынча министерстволоры гранттар ажыра јӧмӧлтӧ эдет. «Кыймыктаган кижи кыр ажар» деген кеп сӧс бу учуралга сӱрекей јакшы келижет.
Эльвира Васильевнадый, оныҥ аказы Александр Васильевич Кулаковтый улустаҥ јаҥыс ла ӱренип, олордоҥ тем алар керек. Кӱчти кӱч дебей, јана баспай, је ле деген јӱкти нак апарып јаткан улус, эмди бала-барказы бу билелик ишти кӧндӱктирет.
– Алтай аш-курсакты белетеерге мени энем кӧбӧк сӧӧктӱ Унчукпас Арбашевна (кыс ӧбӧкӧзиле Дедина) ӱреткен. Энемле кожо алты ла јаштаҥ ала колхозтыҥ уйларын саагам, ака-эјелеримле јурт јердиҥ кату-кабыр ижин ӱзе бӱдӱргенис. Јаркынду јаш тужым Келейде Ак-Боом деп турлуда ӧткӧн. Оныҥ да учун Ай-Балыкта цехти «Ак-Боом» деп адаган эмей – деп, Эльвира Васильевна адакыда айдат.
Бу эпшиде эмди де кӧп амадулар, санаалар, ол тоодо – алтай јаҥжыгуларысты ӱспей, кӧндӱктирип апарары, јииттерди таскадып ӱредери, олорго келер ӧйгӧ јол ачып болужары. Јаҥыс ла јииттерис уксын, кӱӱнзезин, ӱрензин! Бастыра неме бойыстаҥ камаанду.

Светлана Триянова
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина