Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Туулу Алтайда 1-кы коммунаныҥ јолы

31.05.2022

«…Ак мӧҥкӱ карлу Ӱч-Эҥмек деп тайганыҥ алдында Кулады деп јурт бар. Мында јуулып, баштапкы коммунаны тӧзӧгӧн улустыҥ ла олордоҥ таркаган бала-барканыҥ ӧткӧн јеҥил эмес јолы ла салымы керегинде куучындаза, бӱгӱнги ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге, байла, солун болор».
Мынайда јарым чак кире кайра Оҥдой аймактыҥ кайда ла болзо — озочыл Кулады јурты керегинде бойыныҥ бичимелин Борис Укачин баштап, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте јарлаган эди. Бӱгӱн Ойрот автоном областьтыҥ ла тӧрӧл газедистиҥ тӧзӧлгӧндӧринеҥ 100 јылдыктарына учурлай, Туулу Алтайда 1-кы коммунаныҥ («Јаҥы јурт» — кийнинде «Кызыл Кулады») ӧткӧн јолы, улузы керегинде XXIV партсъездтиҥ адыла адалган колхозтыҥ председатели Григорий Чекурашевтиҥ 1987 јылда айткан сӧзин јарлайдыс.

— Кызыл Питерде «Аврораныҥ» кӱзӱртиниҥ Алтайдыҥ тууларына јаҥылгазы једип, алдынаҥ бери базынчыкта, тӱреҥиде јаткан алтай албатыны јайымга, јаркынду келер јӱрӱмге кычырган. Ак бандиттерди, јербойыныҥ кулак-байларын баскан кийнинде Туулу Алтайда јаҥы јӱрӱмниҥ корболоры башка-башка јерлерде ӧзӱм алынган.
Бис бӱгӱн, кӱреҥ кӱстиҥ ӧйинде, орооныстыҥ Тӧс законы Конституцияныҥ кӱнинде тӧрӧл колхозыстыҥ, эл-јоныстыҥ, ада-энелеристиҥ ӧткӧн јолын, эткен керектерин темдектеп јадыбыс.
62 јыл мынаҥ озо, 1925 јылда, Карагол ӧзӧктиҥ бажында Куладыда алтай јоктулардыҥ область ичинде баштапкы нӧкӧрлиги тӧзӧлип, келер ӧйдиҥ, јаҥы јӱрӱмниҥ јарыткыжы камызылган, маанызы кӧдӱрилген. Он алты ӧрӧкӧ ӧмӧликке бириккен. Бир јылдыҥ бажында бу ӧмӧлик «Јаҥы јурт» деп коммуна боло берген. Эҥ баштапкы коммунарлар Адун Мандаев, Киске Таймергенов, Кудачы Баарчыков, Этеҥ Чулунов, Окчы Эрехонов, карындаштар Тектий ле Кырлу Майчиковтор, Агыјы ла Бабинас Содоновтор, Шумар ла Чумаш Тӱдӱрменовтор, Какай Кыймыштаев, Маргачы Матаков, Тайтак Семеев, Улаа Шуров, Талбас Укчеков, Јулуҥур Баянтинов. Коммунаныҥ партячейказыныҥ качызы Кайбашев Траҥ, председатели Майчиков Кӧйлӱк болгондор. Коммунада 17 ат, 3 салда, 1 тырмууш, 40 саар уй ла 200 кой болгон.
1925 јылда октябрь айда тӧзӧмӧлдӱ јуунда Кахаев Кӱндӱбей комсомол ячейказыныҥ качызына кӧстӧлгӧн. Куладыныҥ, бу бистиҥ кичинек тӧрӧлибистиҥ баштапкы комсомолдоры болгон улус: Борбошева Эштеҥ, Бедюрова Ток, Темеева Шымды, Јала ла Кадыш Карчановалар, Чекурашева Унутпас, Шурова Тырлак, Чекурашев Кас ла оноҥ до ӧскӧлӧри.
Баштапкы коммунаны башкарган партийный ячейканыҥ члендери Анатов Тайбан, Майчиковтор Тектий, Кӧйлӱк, Кырлу, Мандаевтер Адар, Адун, Адучы, Шуров Улаа болгондор.
1926 јылда коммунада улусты бичикке ӱредер ликбез дейтен пункт ачылган. Школдыҥ, ясляныҥ, малчылардыҥ текши туралары тудулган.
1928 јылда областьтыҥ «Кызыл Ойрот» деп газединде Тӱймештиҥ уулы Кӧгӧӧ деп кижи мынайда чийген: «1928 јылда Куладыда аш-кыраныҥ, малдыҥ нӧкӧрлиги тӧзӧлгӧн. Оныҥ ады «Ленин Чедиргени». Ол нӧкӧрлик алты кыра арба, алты кыра сула салган, јайына 200 бугул ӧлӧҥ эткен, 40 саар уй, 156 кой, 28 јоон бее туткан. Нӧкӧрликтиҥ члендери 43 кижиге јеткен». Ол ок газет 1929 јылда кышкы куран айдыҥ 17-чи кӱнинде мынайда бичиген: «Бийик кырларда јолдоҥ ыраакта 20-ге шыдар чадыр айылдар чачылып калган, олордыҥ ортозында кӧсти сӱӱндиретен школ, ясля, мылча. Бу Куладыныҥ коммуназыныҥ культурный тӧзӧлгӧзи.
Бастыра ӱч турлу бириккен: Кулады, Ак-Кем, Текпенек. 89 кижи бичик билбес, 30 кижи бичикти коомой билер. Эҥирде јааны-јажы ээчижип, ӱредӱге баргылайт. Школдо бичикти коомой билер 30 кижи. Олордоҥ 16 ӱй кижи, 22 јокту, 2 батрак. Олор ончозы бичик билери учун јаан тартыжуда».
Коммунарлар коммунисттерге баштадып, культурага, бичикке, качан да ӧчпӧс ӧмӧлик ишке темигип ӱренгендер. Ликпунктыҥ, ясляныҥ ижинде комсомолдор Шалтаева Евдокия, Иванова Полина, Кахаева Јалаа, Карчанова Јалаа ла оноҥ до ӧскӧлӧри эрчимдӱ турушкандар. Улус Јоло-Кайырлыктаҥ, ӧскӧ дӧ јерлердеҥ келип, партияга, комсомолго Куладыныҥ ячейказында киретендер.
Ӧй, иш кату, кӱч болгон, је албатыныҥ јайымга, јарыкка чыгар амадузы ончо буудактарды јеҥип чыккан. Озочыл кӱӱни, мергендӱ ижи учун бу баштапкы коммуна область ичинде «Кызыл Кулады» деп адалып, ады-магы јайыла берген.
Одузынчы јылдардыҥ бажында коммунага областьтыҥ башкараачы ишчизи, чындык большевик, латыш укту Папардэниҥ ады адалган. Ол ӧйлӧрдӧ улус мынайда кожоҥдогон:
Койды, малды семирткен
Кобы јердиҥ ӧлӧҥи.
Колхозысты тыҥыткан
Коммунисттер ийдези.
Оноҥ ӧскӧ ӧйлӧр келген, ӧскӧ кожоҥдор айдылган. Ол социализм ижиниҥ јеҥӱзи, ырысты, јасты ла келер ӧйдиҥ салымын, Октябрьдыҥ јаркынын мактаган кожоҥдор болгон.
Папардэниҥ адыла адалган коммуна јаҥыс ла 1932 јылдыҥ ичинде аш салар кыразын 218 гектарга јаанаткан, ончо текши малын чеден-кажаандарла јеткилдеген, кышка ӧлӧҥин јеткил белетеп алган. Областьтыҥ 9-чы партийный конференциязында «коммуна алтайларды јаҥыс јерге ӧмӧлӧжип иштеп јадарына кӧчӱреринде јаан учурлу болгон, оныҥ учун аймактыҥ ла областьтыҥ организацияларына кӧп катап кайралдаткан» деп темдектелген.
1933 јылдыҥ бажында Куладыныҥ комсомолдоры текши малдаҥ чыгым чыгарбай корып алары јанынаҥ баштаҥкай эткен. Коммунисттер ле комсомолдор сыраҥай ла кӱч ле каруулу јерлерге барган. Сӱт-товарный ферманыҥ бажына комсомол ячейказыныҥ качызы Кудачинов Токна, малдыҥ бригадазыныҥ бригадирине Окчинов Уначы тургандар. Мал ижинде 12 комсомол турушкан. Кажы ла кижи планду, молјулу болгон. Мал ижиниҥ ончо ишчилериниҥ ортозында эрчимдӱ социалистический мӧрӧй башталган. Куладыныҥ комсомолыныҥ бу јаан учурлу баштаҥкайын комсомолдыҥ областьтагы комитеди бийик баалап, изӱ јӧмӧшкӧн.
Текши малды корулап, ӧскӱрип алар иште јаан једимдери учун комсомол ячейказы областьтыҥ малчыларыныҥ I-кы съездинде Кызыл мааныла кайралдаткан. Токна Кудачинов крайдыҥ мергендӱчилериниҥ съездине, оноҥ ары Москвага колхозчы-мергендӱчилердиҥ I-кы съездине делегат болуп барып јӱрген. Албаты хозяйствоныҥ једимдериниҥ кӧрӱзинде Паянтинова Тообос ло Бабинасов Кару турушкан.
«Кызыл Кулады» областька национальный ишчилер белетееринде јаан учурлу болгон. Траҥ Кайбашев облисполкомныҥ председателиниҥ заместители, Кахаев Кӱдер аймакисполкомныҥ председатели, комсомолдыҥ обкомыныҥ баштапкы качызы болгондор. Кахаев Кӱндӱбей Москвада КУТВ-да (Кӱнчыгыштыҥ ишкӱчиле јаткандарыныҥ коммунистический университеди) ӱренип, область ичинде каруулу иштерде иштеген. Майчиков Кӧйлӱк аймак ла областьта јуртхозяйственный иштерде, Ойынчы Кӧкӱлеков комсомол обкомыныҥ качызы, «Кызыл Ойрот» газеттиҥ редакторы болгондор. Партячейканыҥ качызы Мандаев Адун партияныҥ XVII съездиниҥ делегады болгон. Бу ӧрӧ адалган улустаҥ да ӧскӧ кӧп коммунарлар область ичине каруулу иштерге барып, колхоз керегине, культурага, албаты ӱредӱзине ле ӧскӧ дӧ јанынаҥ јаан јӧмӧлтӧзин, болужын јетиргендер. Ондый улус Туулу Алтайдыҥ башка-башка јерлеринеҥ ол ӧйдӧ кӧп чыккан, бистиҥ јон ол тушта совет јаҥныҥ кичеемелиниҥ ле ајарузыныҥ шылтузында канча чакка киженделген арга-кӱчин толо тузаланар арга алган.
Кату ӧй келип, кӧп эрлерди актуга каралаган, бурузы јогынаҥ бажын баскан. Ол ӧйдӧҥ ас улус эзен артып, јанып келген. Олор Ленинниҥ партиязына бӱткен, оныҥ учун кӧп ченелтелерди ӧдӱп чыккан.
Совет ороонныҥ ийде-кӱчи тыҥып ла келеткен ӧйдӧ, 1941 јылда, ого фашист Германия келип табарган. Бу табыш Туулу Алтайга једерде ле, бастыра јерлерде митингтер, јуундар ӧткӱрилип, фронтко бойыныҥ уулдарын аткарып баштаган. Эки јурттаҥ канду јууга 133 кижи атанган, олордоҥ 92 кижи јууныҥ јалаҥдарында јажын-чакка артып калган, кӧп фронтовиктер тӧрӧл Алтайына јанып келеле, уур шыркалардаҥ улам божогондор. Олордыҥ тоозында: Бедюров Јаҥа Тодошевич, Чекурашев Эштеҥ, Белеков Јылчы Майманович, Шумаров Бокту Тӱдӱрменович, Аспанов Јажун, Сарбашев Јажнай, Бушалдаев Какту, Анатов Укаш, Мамыев Кӧлий ле оноҥ до ӧскӧлӧри.
Бӱгӱнги кӱнде јууныҥ он сегис ветераны јаш ӱйени тазыктырарында тӧрӧл колхозына кӱчи јеткенче болужын јетирип јат. Олор: Абакаев Д. М., Ороев Д., Кискин Ч. Т., Чекурашев Б. Б., Сарбашев С. Я., Кохоев В. Е., Борсуков С. М., Иженеров Ф. И., Дибаков С. К., Тундинов А. Э. ле оноҥ до ӧскӧлӧри.
Ӧштӱни јеҥеринде јаан болужын тылда артып калган јаш балдар ла ӱй улус јетирген, курсагы-кийими, амыры јок уур-кӱч ӧйлӧрди јеҥип чыккан. Олордыҥ тоозы кӧп, ол — бастыра јурт, ончо јон. Укчекова Тӧкӱреш, Бедиекова Куйкачы, Абысова Јӱгӱрӱк, Кучинова Куйкачы, Чаминова Токна, Айылдашева Јалаа, Кабайчинова Уйа, Кӱндӱева Тадыл, Янинова Шагай, Бочкина Тӧтӱш, Јойунова Кымыс, Экчебеева Эртечи ле оноҥ до ӧскӧ јаан да, јаш та улус. Олор ончозы тылдыҥ ветерандары.
Јууныҥ кийнинде јылдарда албаты-хозяйствоны орныктырар иштер башталган. Бистиҥ јон-улус бу керекте база эрчимдӱ турушкан. Јуртка баштапкы радио, электроот экелген Майчиков Мӧрӱш, алтын колду ундылбас ус Паянтинов Јайаҥ, кожоҥ јӱректӱ албаты композитор Сорпоҥ Этенов, Октябрь революцияныҥ орденин тагынган Иришев Эжер-Адайыҥ, озочылдардыҥ Москвадагы съездиниҥ делегады Янинова Шагай, комсомолдордыҥ 13-чи съездиниҥ делегады Јолдошева Танабай, СССР-дыҥ Ӱстиги Совединиҥ 6-чы тудузыныҥ депутады Эчибесова Нина Окчиновна, 11-чи тудузыныҥ депутады Эчешева Светлана Эрелдеевна, колхозчылардыҥ Бастырасоюз III-чи съездиниҥ делегады Калбаев Владимир Кулдушевич — бу биске јуук ӧйлӧрдиҥ озочыл улузы, баштапкы коммунарлардыҥ бала-барказы, јеендери.
Совет јаҥныҥ баштапкы јылдарында колхоз јӱрӱмниҥ пионери болгон «Кызыл Кулады» — эмди партияныҥ XXIV съездиниҥ адыла адалган колхоз. Аш салатан јерис алты кыранаҥ 1600 гектарга, соок тумчукту мал 2000 тынга, кой 200-теҥ 18 муҥга, јылкы мал 1000 тынга чыкты. Колхозто 60-наҥ ажыра машина-трактор, јӱзӱн-јӱӱр ӧскӧ техника, орто ло бийик ӱредӱлӱ специалисттер, ончозы 350-ге шыдар улус иштейт. Колхоз бойыныҥ јаҥыдаҥ тӧзӧлгӧн 14 јылына улай ла ончо молјуларын ла государственный пландарын јеҥӱлӱ бӱдӱрет, улус аймак ла область ичинде озочылдардыҥ тоозынаҥ чыкпайт, кӧп катап кӱндӱлӱ дипломдорло, КПСС-тиҥ Тӧс Комитединиҥ Кызыл маанызыла кайралдаткан. Колхоз јылдыҥ ла орто тооло 300-350 муҥ салковой ару кирелте алат. Калганчы јылдарда колхозчылардыҥ јадын-јӱрӱми оноҥ артык јаранды, јыл сайын 10-15 турадаҥ тудулат, ӧскӧ дӧ једимдер бар.
Колхозчылар ортодо бӱгӱнги кӱнди иштеги једимдерле уткып јаткан улус ас эмес. Бешјылдыктыҥ эки јылын бӱдӱрип, келер 1988 јылдыҥ чодына иштеп јаткан улус: Мамыев Капитан Одунчинович — механизатор, койчылар — Абаков Иван Айылдашевич, Ойноткинов Александр Бӧлӧшевич, Урбушев Дмитрий Коммунашевич, Мамыев Таҥза Кӧлиевич, Эрехонов Школчы Кергилович, Эчешев Эрелдей Айдунович. (…)
Баштапкы коммунарлардыҥ кӧдӱрген маанызы, эткен улу кереги баланыҥ балазына, ӱйениҥ ӱйезине јаҥы једимдерге, јеҥӱлерге бисти кычырзын, олордыҥ озочыл кӱӱни јӱрегисте ӧчпӧзин, каныста соксын!

* * *

Куладыныҥ улузы чечен тилдӱ, јалтанбас кылык-јаҥду болгоныла алдынаҥ бери аҥыланган. Мынаҥ «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке бичимелдер бичигендердиҥ тоозы ас эмес. Бежен јыл кире ӧйдиҥ туркунына газетти јербойыныҥ солундарыла, јетирӱлериле јеткилдеген јурткоррлор Мӧрӧй Беленовты ла Сергей Тайтаковты темдектеер керек.
Мӧрӧй Токнинович 1929 јылда чыккан. Колхозтыҥ кандый ла ижин бӱдӱрген. Ишке бийик каруулу, ак-чек кӱӱн-санаалу, текши јурттыҥ тӱӱкизинде бойыныҥ солун ла јилбилӱ кокыр куучындарыла артып калган ӧрӧкӧн. Бу кижи узак ӧйгӧ «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ турумкай јурт корреспонденти болуп, једим-једикпестерди коскорып, јурттыҥ ла областьтыҥ албаты-јоныныҥ ижиниҥ, јӱрӱминиҥ кемин ӧрӧ кӧдӱрерге кӧп материалдар белетеп, газетке салган.
Тайтаков Сергей Эмилович 1943 јылда чыккан. Ол кӧп бичиктер, газет-журналдар кычыратан, радио угар, телевизор кӧрӧр, оныҥ учун телекей ле ороондо солун-собурды билетен. Ол анчада ла јуучыл тӱӱкини јилбиркеп кычыратан. Оныҥ айлында бу јанынаҥ јаан библиотека болгон, ондо белен табылбас ла баалу бичиктер туратан.
Тоомјылу јерлежис, Алтайыстыҥ албаты бичиичизи ле билимчизи Бронтой Янгович Бедюров газетке бичимелдерин школдоҥ ала бичиген. Кийнинде Москвада М. Горькийдиҥ адыла адалган литинститутта ӱренип тура ла оны божоткон кийнинде газетле колбузын бир де ӱспеген. Оныҥ «Алтайдыҥ Чолмонында» чыгып турган бичимелдерин кычыраачылар эмди де соныркап кычырадылар.
Газеттиҥ бӱгӱнги ӧмӧлигинде Куладыда чыккан-ӧскӧндӧр база бар. Јуртта јаткан эмдиги ӱйениҥ баштаҥкайлары база кӧп. Олор «Кызыл Куладыныҥ» энчизин экчеп, баалап, ӧскӱрип апарарында алаҥзу јок.

Эмина КУДАЧИНА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина