Алтайдын Чолмоны

Шибеези — билези, ырызы — балдары

02.06.2022

Бӱгӱнги кӱнде Караколдогы јурт јеезениҥ јеринде Кудайдыҥ берген јажын јажап, амыр-энчӱ отурган сок јаҥыс аксагал — Тордомой Тадинович. Јажаган јашты сананып, кайра кӧрзӧ — јӱрӱмниҥ јаан јолы кӧскӧ кӧрӱлер, санаага эбелер. Иш кижиниҥ ырызы деген бирӱзи, ол оогоштоҥ ала амыралтага чыкканча ижин ак-чек бӱдӱрген. Јиит тужында бухгалтердиҥ курстарын божодып, Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозында бухгалтер-чотобот болуп иштеп, талдап алган ӱредӱзине, ижине чындык арткан.
Тордомой Тадиновичти 2019 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 15-чи кӱнинде кирген 90 јажыла окылу да улус, онойдо ок јерлештери, тӧрӧӧн-туугандары, бала-барказы уткуп, акту кӱӱндеринеҥ алкаган эди. Иштиҥ ветеранын ла тылда ак-чек иштеген Тордомой Тадиновичти айлы-јуртына Оҥдой аймактыҥ јааныныҥ ордынчызы Евгений Мартынюк, Караколдогы јурт јеезениҥ јааны Каска Маиков келип уткугандар. Олор юбиляр аксагалга РФ-тыҥ президенти В. Путинниҥ таҥынаҥ уткуулын, онойдо ок тергеениҥ башчызы О. Хорохординниҥ уткуулын ла аймактыҥ ол туштагы јааны А. Мунатовтыҥ сыйын кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырганы ундылбай артар.
Быјыл кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде Караколдогы јурт јеезениҥ јааны К. Маиков ло чыгартулу улус келип, Тордомой Тадиновичти ле Тамара Ивановнаны Улу јууныҥ Јеҥӱзиле уткуп, бек су-кадык, санаа-кӱӱндери јарык, сын-аркалары сергек отурзын деп кӱӱнзедилер.
Јетен ӱч јылдыҥ туркунына чындык эш-бараандар учураган уур-кӱчтерди, келген јеҥӱ-једимдерди теҥ-тай ла ӧмӧ-јӧмӧ апарат. Билелик от-очоктыҥ коручылы Тамара Ивановна кӱнӱҥги јӱрӱмде, иште эш-нӧкӧриниҥ база быжу коручылы деп айдарга јараар. Ол ӱредӱликтиҥ узы, педагогикалык иштиҥ ветераны, тӧрӧл јериниҥ канча-канча ӱйе балдарын ӱредип, таскадып, јаан јолына чыгарган. Баштапкы ла катап школдыҥ алтын бозогозын алтаган уулчактарга ла кызычактарга јалакай, ачык-јарык, јылу кӱлӱмјилӱ ӱредӱчи билгир телекейиниҥ куулгазын јажыдын ачкан.
Тамара Ивановна Каракол ӧзӧктиҥ ады-чуузы јер-алтайды ӧткӧн бир ӱйе ӱредӱчилериниҥ бирӱзи деп, оныҥ ӱреткен ӱренчиктери оморкогон айас айдадылар. Байлык ченемелдӱ ӱредӱчи Т. Сабаева быјыл бу ла кичӱ айдыҥ 3-чи кӱнинде 95 јажын темдектеер.
Ол 1927 јылда Јоло јуртта чыккан. Мындагы јетијылдык школды 1941 јылда божодып, педучилищеде ӱренген. Јиит кыс иштеги јолын 1942 јылдыҥ сыгын айыныҥ 29-чы кӱнинде Кайыҥчыда баштамы школдо ӱредӱчи болуп баштаган. Бир јылдаҥ Куладыныҥ школына иштеерге аткарылган, мында Тамара Мачакова (кыс ӧбӧкӧзи) тӧрт јыл иштеген.
Ол ӧйдиҥ јетирӱлериле болзо, ол 1947-1948 ӱредӱлӱ јылдарды «Кызыл Таҥ» деп колхозто божоткон (коштой турган Кызыл Таҥ ла Ленин-Јол деп эки колхоз 1957 јылда бириктирилген). Бу школдо Т. И. Мачакова ӱч јыл иштеген.
Тамара Ивановна 1956 јылдаҥ ала амыралтага јетире Бичиктӱ-Боомдогы школдо озо баштап ӱредӱчи, оныҥ кийнинде бу школдыҥ јааны болуп иштеген. Оныҥ иштеген текши стажы — 50 јылдаҥ ажыра. Ол ӱредӱчиниҥ ижиле коштой јондык иште сӱрекей эрчимдӱ турушкан. Темдектезе, Тамара Ивановна Караколдогы јурт Советтиҥ депутадына да тудулган, јурттыҥ женсоведин де башкарган. Јурттыҥ ичине агаштар, чаалдар тарып, чечектер ӧскӱрип, јурттыҥ тыш бӱдӱмин јазаар ишти эҥ ле озо ол баштап кӧндӱктирген. Бойыныҥ ӱренчиктериле кожо байрамдарга кӧдӱриҥилерди, ойын-концерттерди белетеп, балдардыҥ ада-энелерине, јерлештерине кӧргӱзетен.
Тамара Ивановна Сабаева ак-чек ле једимдӱ ижи учун РСФСР-дыҥ ӱредӱ министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла, Кызыл Мааны орденле, Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында иштегени учун кӧп юбилейлик грамоталарла јолду кайралдаткан.
Тордомой Тадиновичтиҥ адазы Тајы Кергилович Сабаев фронтко Оҥдойдогы РВК-даҥ 1941 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде атанган ла 1943 јылда сурузы јок болуп јылыйган. Је бала-барказыныҥ бедиреништӱ ижиниҥ шылтузында Тајы Сабаев 08.07.1942 јылда Украинада олјолоткон ло туберкулезтоҥ Берген-Бельзен деп концентрационный лагерьде 28.02.1944 јылда божогон деп јарталган (Л. Якшимаеваныҥ «АЧ» газетте 28.04.2020 јарлалган «Сабаевтер одузынаҥ — эки солдат» деп бичимелде. Бу бичимел Улу Јеҥӱниҥ 75 јылдыгына учурлалып бичилген).
Адазы керегинде оныҥ кичӱ уулы Тордомой Тадиновичтиҥ эске алынганынаҥ: «Адам санаамда кӧгӱстӱ-кӧрӱмдӱ, сынгыр деп арткан. Колхозто ого сӱтти уй саар фермадаҥ Туйакту јаар тартарга бӱдӱмји эдилген. Энем Кӱйечи Сабаева мен кайда да јети јашту болорымда амырап калган. Адам ӱч балазыла јаҥыскан арткан. Јаан акам Токтонго кайда да 10-11 јаш, кичӱ сыйным Јаманайга (Мария) јӱк ле ӱч јаш болгон…»
Уулы јажын јажап та койгон болзо, је кӧзин јумуп ла ийзе, адазыныҥ айтканы, јакыганы чӱрче ле элес эдип ээчий-деечий тура берет. Адазы чыйрак, иштеҥкей, турумкай кижи болгон. Чындап та, јуртта баштапкы огород-маала олордо болгон. Картошкозы јылдыҥ ла јакшы бӱдетен. Шак оныҥ учун школдо балдар кичинек Тордомойды «кызыл картошко» деп аҥдышкылайтан.
Санаада арткан база бир элес — адазы бойыныҥ эки колыла ажанатан стол ло узун скамейка-тактаны эткени. Тӧртӱ столды эбире отурып ажанатан. Столдо — јаҥы кайнаткан картошко, сӱт, каймак. Эҥ ле амтанду, ток курсак…
Тордомой Тадиновичтиҥ эске алынганынаҥ: «Качан јуу-чак башталарда, адабыс бис ӱчӱни Сулатаев Шалбык таайыстыҥ айлына апарган. Олор бисле айылдаш јаткан. «Эмди мында јадарар, јӱререр» деп, ол биске јакыган айас айтты. Је јаан удабай, таайысты бир јылдаҥ база фронтко алган. Ол ло кӱннеҥ ала бистиҥ јӱрӱмис айылдар сайын ӧткӧн».
Балдарына адазынаҥ бир ле самара келген. Самарада Воронеж городтыҥ госпиталинде будындагы шыркадаҥ улам эмденип турган ла «удабастаҥ ойто фронтко барарым» деп бичиген. Балдарына адазы јаан эмес посылка да аткарган. Ондо — самын, учуктар…
Тордомой Тадиновичтиҥ оноҥ арыгы салымы јурттыҥ уулдарыныҥ салымындый ок ӧткӧн: јаскыда чабатан јалаҥдарды арчыыр, кӱскиде аш јуунадар, аш согор иш. Школдоҥ јанып отурала, јолой ӧркӧгӧ тургускан чакпыларды кӧрӧр.
Бӱгӱнги кӱнге бурылар болзо, Тордомой Тадиновичтиҥ ле Тамара Ивановнаныҥ кӧкси, јӱреги ол ло тирӱ бойы, кӧстӧринде дезе айландыра јӱрӱмге јилбӱӱ, јаан ла чындык сӱӱштиҥ одычагы азыйдагызындый ла кӱйет. Шак ол сӱӱш олорды јажын-чакка бириктирген ине. Олор экӱ бӱгӱнге јетире бой-бойына сӱрекей кару, чебер. Биледе эҥ ле озо бой-бойын тоогоны, текши тилди таап, эптӱ-јӧптӱ јӱргени, јӧмӧжип болушканы кандый да ӧйдӧ оныҥ тӧзӧгӧзи болгонын бис бу биледеҥ кӧрӧдис.
Сабаевтердиҥ туразы, айлы-јурты чыт ла эдип калган, от-очогы јылу, айландыра ап-ару, кажы ла немеде бойыныҥ јери. Балдары, унуктары, ӧй лӧ келишсе, меҥдеп-ӧкпӧӧрип, чӱрче ле келип, болужып берет. Олор јажы јаан ада-энезине, таадазына ла јааназына кунугарга, санааркаарга ӧй дӧ артыргыспайт. Кайда јаан сӱӱш, ондо куучын-эрмек, каткы-кокыр, сӱӱнчи кажы ла кӱн эмей. Ӧзӱп јаткан јаш ӱйеге јозок алгадый биле Сабаевтердиҥ билези деп айдарга јараар. Олор экӱ эрке-торко ӱч балазын ӱредип, колго-бутка тургускан. «Јаан уулыс 74 јашту, кыстарыс экӱлези амыралтада — деп, Тамара Ивановна каткырат. — Ырыс, байла, мында. Јерлештерис ле чилеп ок јатканыс, иштегенис, учураган уур-кӱчтерди ӧмӧ-јӧмӧ лӧ ӧткӧнис. Балдарысты база ак-чек, бекем ӧзӧктӱ болорына, кижи кӱӱндӱ јӱрерине ӱреткенис, таскатканыс. Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ эҥ јаан байлыгыс — беш баркабыс, тогус унугыс. Биске оноҥ артык кандый ырыс керек. Јер-телекей ле амыр-энчӱ туратан болзо».
Тордомой Тадинович ле Тамара Ивановна база да узак эзен-амыр отурзын. Олорды айландыра курчаган бала-барказы, јууктары, јерлештери чеберлеп, јӧмӧп, кичееп ле јӱрзин. Бу билени тергеениҥ алтын кӧмзӧзи деп айдып, олорло оморкоп јӱрели.
Тамара Ивановнаны чыккан кӱниле уткуп, алкыш-быйанысты айдадыс:
Алтайыстыҥ аржан-кутугы
Арка-сынаарды јеҥилтсин,
Ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ јебрен јери
Алкы бойорды курчулап-куйактап,
Ай-куулардыҥ јажын берзин.

Клара Пиянтинова белетеген