Алтайдын Чолмоны

Ӱренчиктердиҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧйт

07.06.2022

Кажы ла кижиниҥ јӱрӱминде школдо ӱренген ӧйлӧри эҥ ле баалу ӧйлӧр болуп, јажын-чакка артып калат. Баштапкы таныктар, баштапкы ӱредӱчи, баштапкы једимдер, чындык најылар… Бу ончозы школдоҥ башталат. Школ – балдардыҥ экинчи айылы, ӱредӱчилер – экинчи ада-энези. Быјыл Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школына 100 јыл толуп јат. Школ бӱткӱл чак туркунына јаан јол ӧткӧн. Тӱӱкилик чаазын-документте айдылганыла болзо, 1922 јылда Улаган јуртта школ иштеп турган болгон. Байла, школ оноҥ озо тӧзӧлгӧн болор бо? Је кӧмзӧнӧҥ алылган чаазын-документке тайанып, быјыл школдыҥ юбилейлик јылы деп чотолот. Јаан тӱӱкилик јол ӧткӧн школдыҥ јӱрӱми керегинде оныҥ директоры А. А. Акимеевке јолыгып, эрмек-куучын ӧткӱрдибис.

– Александр Арманович, эҥ ле озо кычыраачыларды Слерле таныштырып ийектер.
– Мен Кош-Агаш аймакта Чаган-Узун јуртта чыккам ла ӧскӧм. Школдыҥ кийнинде каладагы ӱредӱчилер белетеер колледжти, Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ биолого-химический факультедин ӱренип божотком. 2006 јылдаҥ ала Улаганныҥ орто ӱредӱлӱ школында иштеп јадым, быјыл иштеп баштаганымнаҥ ала 16 јыл болор. Школдыҥ директоры болуп, экинчи јыл иштеп келдим.
– Тӧрӧл ӧмӧлигер, ӱренчиктеригер керегинде куучындап берзегер.
– Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ школдо бежинчи класстаҥ ала 11-чи класска јетире текши 405 бала ӱренип јат. Ӱредӱчилердиҥ тоозы – 43 кижи, ол тоодо бийик квалификациялу беш ӱредӱчи, баштапкы квалификациялу 14 кижи, ӧткӧн ӱредӱлӱ јылда алты јиит специалист ишке алганыс. Анайда ок эки кадетский класс бар. Јажы јаан, ченемели бай ӱредӱчилер бисте иштеп јат. Быјылгы ӱредӱлӱ јылда 9-чы класстар школдо экзамендер табыштырып јадылар. Бисте андый эки класс бар. Кӧп балдар тогузынчы классты ӱренип божодоло, ӱредӱге киргилейт. Оныҥ учун 10-чы класс бир ле класс болуп артып калат. Келер ӱредӱлӱ јылда эки 10-чы класс ачарга темдектеп турубыс. Ол эки класс профильный болор. Бирӱзи – психолого-педагогический ууламјыла, экинчизи – универсальный. Анайда ок келер ӱредӱлӱ јылда бежинчи класска 113 бала келер, айдарда, тӧрт бежинчи класс болорында алаҥзу јок. Текши школдыҥ ӱренчиктериниҥ тоозы база кӧптӧӧр, кайда-да 460-480 кирези ӱренчикке једе берер. Бис эки сменала ӱренип јадыс, баштапкы сменада 12 класс, экинчи сменада беш класс. Келер ӱредӱлӱ јылда ӱренчиктердиҥ тоозы кӧптӧй берзе, экинчи сменада сегис класс боло берер. Кадровый суракты алып кӧрзӧ, бистиҥ школдо ӱредӱчилер ончо јеткил.
– Школдыҥ тӱӱкилик јолы кандый болды, кыскарта таныштырып ийзегер?
– Бу школдыҥ јаҥы туразына бис 2015 јылда кӧчӱп келгенис. Оноҥ озо школ А. В. Санааныҥ адыла адалган оромдо, эки кат школго келиштире јазалган турада болгон. Ол эки кат турада 1920 јылдардаҥ ала јаан класстардыҥ балдары ӱренген. Айдарда, ол јылдарда ӱренген улус ол тураны тӧрӧл школы деп адайдылар. Бистиҥ школдо кӧп тоолу онјылдыктар туркунына ӱредӱчи болуп иштеген ады јарлу улус ас эмес. Олордыҥ ады-јолдорын адап ийейин: РФ-тыҥ албаты ӱредӱзиниҥ отличниги деп ат адаткан ӱредӱчилер – А. Н. Лубеницкая, А. С. Белешева, О. С. Мамашева, К. Г. Тринихина, Л. П. Челчушева, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи М. А. Быжлакова. Бир канча ла јыл кайра ишти артырып амыралтага барган, 46 јыл ӱредӱчи кижиниҥ јолын апарган Алтай Республиканыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Т. С. Токоекова, тургуза ӧйгӧ јетире алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи РФ-тыҥ текши ӱредӱзиниҥ нерелӱ ишчизи, РФ-тыҥ Бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы Н. Н. Санина. Кӧп тоолу јылдарга школдыҥ директоры болгон РСФСР-дыҥ нерелӱ ӱредӱчизи В. К. Ядомыковтыҥ ады јолын улус јакшы билер, ол бойыныҥ кийнинде сӱрекей јакшы ис артырып салган. Владимир Константиновичте эки ле байрам болгон, сыгын айдыҥ баштапкы кӱнинде баштапкы кӱзӱҥи ле Ӱредӱчилердиҥ кӱни. Ол амыралтага јӱре де берген болзо, кажы ла јыл баштапкы кӱзӱҥиге келип, балдарды уткуйтан. База бистиҥ школдо кӧп јылдардыҥ туркунына ӱредӱчи болуп иштеп келген С. Н. Сартаков ишмекчи ӧмӧликтер ортодо В. К. Ядомыковтыҥ эземине учурлай јаҥжыккан спорт маргаандар ӧткӱрет. Анда ӱредӱ бӧлӱк, школдор, эмчилик, аймактыҥ администрациязы, полицияныҥ бӧлӱги, ветеринарный станция ла ӧскӧ дӧ ӧмӧликтер эрчимдӱ туружадылар. Столдо ойноор теннисле, волейболло, шашкиле, футболло маргаандар ӧдӧт. Маргаандардыҥ кийнинеҥ ӧмӧликтер культураныҥ туразында јуулыжып, «Битва хоров» деп кӧрӱ-конкурста туружып јадыс. Тӱӱкилик јолдо база бир јаркынду, аҥылап ийгедий учуралдардыҥ бирӱзи – школды алтын ла мӧҥӱн медальдарла божоткон ӱренчиктер. Олордыҥ ады-јолдорын база адап салар керек деп сананып турум. 1996-1997 ӱредӱлӱ јылдарда медалисттер – Николай Лубеницкий, Ирина Кымындынова (Ялбакова), Екатерина Ушакова, 2001-2002 ӱредӱлӱ јылдардыҥ медалисттери – Елена Челчушева, Александр Тельденов, Тамара Куюкова, 2002-2003 ӱредӱлӱ јылдарда – Эмилия Тойдонова. Медалисттер бистиҥ оморкодубыс, ӱредӱчилердиҥ ле балдардыҥ једимдери, школдо ӱренип тургандарга – тем алатан темдек.
– Ӱредӱнеҥ башка ӧмӧликтиҥ, ӱренчиктердиҥ јӱрӱминде кандый једимдер бар?
– Бу ла јуукта бистиҥ ӧмӧлик «Ӱредӱчилердиҥ јазы» деген кӧрӱ-конкурста туружып, јеҥӱлӱ экинчи јер алган. Былтыргы јылда бу ла кӧрӱ-конкурста бистиҥ школдыҥ ӧмӧлиги баштапкы јер алып, республикан кеминде ӧткӱрилген кӧрӱ-конкурста турушкан эди. Уч-турултазы аайынча гала-концертке киргенис. Бистиҥ ӧмӧликтеҥ «Баатырлар» деп бије болгон, анайда ок информатиканыҥ ӱредӱчизи Ольга Викторовна Тыпаева кожоҥдогон. Балдар ортодо алар болзо, олордыҥ конкурстары, маргаандары ончо онлайн аайыла ӧткӱрилген болгон. Балдар база турушкылап, бойлорыныҥ билгирлерин кӧргӱзип ле јат. Ӱренчиктер ортодо кандый ла јайалталу балдар бар. Кожоҥчы-бијечи балдар Алан ла Айана Темеевтердиҥ «Јаш канат» деп ӧмӧлигине јӱрӱп, кӧп ойын-концерттерде, кӧрӱ-конкурстарда туружадылар, ады јарлу артисттерле бир сценага чыгып, кожоҥдойдылар. Спортты сӱӱген балдар ДЮСШ-да ӧткӱрилип турган самбо, дзюдо, јеҥил атлетика, столдо ойноор теннис аайынча ууламјыларла тазыктырынгылайт. Текши айдар болзо, балдар культуралык та ууламјыларла, спортло до јилбиркейдилер, једимдерге једедилер.
– Куучыныгар учун алкыш-быйан. Ӱренчиктерерге једимдер, ӱредӱчилерге сӧс уккур балдар кӱӱнзейдим.

Хамида Тадина
Евгений Бутушевтиҥ фотојуруктары