Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Шибее-куйактый Тӧрӧлим…»

07.06.2022

Очы сӧӧктӱ Лариса Антоновна Атарованы (Чорина) Беш ичиниҥ де, бастыра јӱрӱминде ӱредӱчи болуп иштеп јӱрген Оҥдой аймактыҥ да эл-јоны јакшы билер. Ол 1952 јылда Ыраак Кӱнчыгышта Бикин каланыҥ јанында, темир јолдыҥ Каменушка деп станциязында чыккан. Адазы, Чорин Антон Васильевич, темир јолдыҥ ишчизи болгон. Јууныҥ алдындагы 1934-37 јылдарда Кызыл Черӱде службазын ӧдӧлӧ, ондо ло темир јолдо иштеп артып калган. Связист, монтёр болуп иштеген. 1939 јылда тӧрӧл јерине отпускага барала, Алтайдаҥ кыс качырып экелген. Јуу ӧйинде темир јолдыҥ улузын доброволец те эдип албаган. Тӱни-тӱжи јолло фронтко коштор, јуу-јепселдер, солдаттар тарткандар, токтобостоҥ иштеер керек болгон. Иш кату, кӱч. Эмеш ле поезд ӧйинеҥ оройтыза, ишчилер кату каруузына туратан. Онойып адазы јуу-чак божогончо, оныҥ да кийнинде 1958 јылга јетире иштеген. Бу јыл кӱскиде 7 балазын ээчиткенче, ада-энези Алтайына јангылап келген.
Лариса Шабалин аймактыҥ Шыргайтыдагы баштамы школын божодып, Барагаштыҥ орто ӱредӱлӱ школында ӱренген. Беш-Ӧзӧк лӧ Шыргайты јурттардыҥ балдары интернатта јаҥыс биледий јадып ӱренген. Мариинсктаҥ база тоолу балдар кожо ӱренген. 10 классты божоткон Ларисаны Беш-Ӧзӧктиҥ јаҥы ачылган сегисјылдык школына алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи эдип алган, 5-чи класстыҥ башкараачызы эткен. 29 бала ӱренген јаан класста С. М. Челбаковло кожо эки классный болгон. «Ол туштагы ӱренчиктеримнеҥ Василий Петрович Ойношев эмди билимчи болуп калды. Школдо ӱренген бастыра ӱренчиктерим балдарымдый јӱрегиме кару. Коргобыныҥ кичинек баштамы школын божодып, јайалтазы јылдыстый кӱйӱп чыккан артист ӱренчигисле бис, ӱредӱчилери, база оморкойдыс. Ол Амаду Мамадаков. Анчада ла ӱредӱчи болуп иштеп турган кыстарга карузыйдым. Бийик ӱредӱ албаган да болзо, јеринде јадып, иштеп турган јакшы эрлер, энелер болуп јӱрген ӱренчиктериме база сӱӱнедим» – деп, Лариса Антоновна айдат.
Л. А. Атарова Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ тӱӱки факультедин ӱренип божоткон. Је бастыра јӱрӱминде баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп, айыл-јуртту болгон оогош Коргобыда јадып иштеген. Јурты маймандардаҥ, эш-нӧкӧри Прокопий Таныевич рейстерге јӱрер тискинчи болгон, ак-јарыктаҥ барганы удай да берген. Олор тӧрт кыс чыдаткан, кыстары ӱредӱлӱ, айыл-јуртту. Тӧрт кӱйӱлӱ, баркалары да јеткилинче.
Лариса Антоновна иш-тоштыҥ ортозынаҥ јондык иш эдип, агитатор до, ӱй улустыҥ ла каргандардыҥ советтериниҥ јааны да болгон кижи. Кӧрӱ-концерттерге белетениште, олордо кожоҥдоорында – јурттыҥ да, школдыҥ да ончо ло керектеринде туружарга келишкен. Амыралтага чыгала, јайалталу ӱредӱчи, эне, карган эне кижи јайым бичинериниҥ марыла ӱлгерлер чӱмдеер боло берген. Онойдо ок совет ле бӱгӱнги ӧйлӧрдиҥ јарлу, јакшынак кожоҥдорын алтай тилге кӧчӱрип, кожоҥдоп баштаган. Лариса Антоновна эмдиге ле омок-седеҥ, эрчимдӱ бойы, Ыраак Кӱнчыгышта иштейт, јайаандыктыҥ толкузында ла јӱрӱ. Кычыраачыларды оныҥ чӱмдемелдериле таныштырадыс.

Энчи байлыгыс
Чаҥкыр бийик теҥериде
Турналар табыжы угулат,
Ӧткӱш ынаар ажыра
Тӧрӧл тууларыс амыр турат.
Эртелеп чыккан кӧктамандар
Јерди кееркедип баскылайт,
Кӱнчыгышта сакура агаштый,
Кызыл-оошкы маралыс јайылат.
Кӧс кылбыгар јараштаҥ
Јӱрегим кӧӧрӧп согулат,
Шоркырап аккан суучакла
Јаҥарым кӧксимнеҥ чыгат.
Мындый јурукты кем јураган,
Кайкалын биске кем сыйлаган?
Адын артырбаан јурукчы ба,
Айса, бисти јайаган Јайаачы ба?
Телекейди кайкаткан Алтайым,
Шибее-куйактый Тӧрӧлим,
Канча албатыныҥ таш кабайы,
Энчиге биске арткан байлыгыс.

Јас
Кӱнниҥ чогы изип,
Карды чоокырайта кайылтты,
Јылу койнынаҥ Јер-Эне
Кӧктамандарын чыгарды.
Јалтанбас чечектер кӧкӱп,
Кобы-јиктерге јайылды,
Тамандарын карамдабай,
Ыраак-ыраак таркады.
Койчы-малчы улус
Олорды кӧрӱп сӱӱнди,
Бажын сыймап алканды.
Кӧктамандарды ээчиде
От-чечектер јайканды,
Кызыл-торко курыла,
Алтайысты олор курчады.
Аркада чӱмдӱ чейнелер
Таҥда чалын ичкилейт,
Тыттар кийнинеҥ бийиктеҥ,
Чӱмеркеп тӧмӧн кӧргилейт.
Кӱнге тӱҥей кӱнкаајы
Јердиҥ ӱстин јарыдат,
Кӱлӱмзиренип, сӱӱнип,
Најыларына јолугып барат…
Агару, ару Алтайым,
Чечектерле бӱркелет.
Шуула, јазым, јайыл,
Кобы-кырлар чечектелт.
Амыр-энчӱни, ырысты
Алтай јоныма экел…

Јанар кӱӱним келди…
Ыраак Кӱнчыгыш,
Тӱндӱк тала,
Охот талай тошту,
Эмдиге ачылбаан,
Јазап кӱн изитпейт,
Јас та кайда, сезилбейт.
Је ӧй тӱҥей ле јылат,
Јер Кӱнди араай айланат.
Јас оройтып једип келди,
Јеҥин шыманып, иштей берди.
Јоткон-салкынын кӧдӱрип,
Тӱниле ол тыҥ јууланды,
Калыҥ тошты јеҥил оодып,
Сууга ачылар јайым берди.
Толкуланып, орой согуп,
Јайымдалган суу чайбалат.
Кӱчтӱ тошты ийде салып,
Јаратка келип согулат.
Шоркыраган чичке суучак
Кожоҥын салып агат,
Јолды јолдоп, меҥдеп,
Талайга кирерге ууланат.
Кеткин кастар калактажып,
Ӱӱриле јерине јангылайт,
Олорды ээчиде кийнинеҥ,
Суугуштар база учкулайт.
Суузын санап, јерин кӧстӧп,
Куштар јанып келди.
Мениҥ јанар кӱӱним
Кенейте база келди… Јас…

Кӱски јурук
Тӱмечин бажында чур-чуманак,
Таҥда турналар кыйгырыжат.
Јаҥыс јерге јуулыжып,
Ыраак јолго јазангылайт.
Јол баштайтан башчыга
Јер билерин кӧстӧгилейт.
Ыраак јерге једерге,
Канаттарын ченегилейт.
Баратан јол ыраак, кату –
Салкын, туман, талай…
Туујырай берген Тӱмечин
Турна табыжын керектебейт,
Таҥ алдында сооксынып,
Калыҥ туманла бӱркенет.
Турналар уча бердилер,
Корго јалаҥда табыш јок,
Мал киштежи угулбайт,
Јаҥыс ла суу аҥданып,
Јаратка араай согулат.
Урсул сууда амыр јок,
Тӱни-тӱжи агат ӱзӱк јок.
Јайым суузын капшайлап,
Кадынга јетирип апарат.
Ар-бӱткен јаан кунукта,
Поэт мактаган кӱсти ајыктап,
Таҥда јаҥыскан турум јаратта…

Кебис энчибис
Телекейди кайкадып,
Корумнаҥ чыкты кебис.
Эпшилердиҥ ус колдорыла
Ныкып базылган кийис.
Озогы энелер ижи
Ундылбаган чактарга,
Канча чактарга улай
Базылган кийис Алтайыста.
Баланыҥ чуузы, тӧжӧк,
Токум, кебис, бӧрӱк,
Арт-учында јылу, эптӱ айылыс –
Ончозы тӱктеҥ базылган эдимис.
Тӱмеен койды кыркып,
Тӱк сабалган кӱреҥ кӱскиде,
Азылган чегенниҥ сарсузыла,
Кийис базылат быжыра тизеле…
Сабур сыгырат, јаҥар чӧйилет,
Ап-ару јараш кийистеҥ
Кайкалдый кебис чӱмделет.
Ӱӱр малын айдаган кӧчкӱндер,
Телкем чӧлдӧрди ээлеп кӧчкилейт,
Ыраак ӧйлӧрдӧҥ бойлорын ундытпай,
Кийис кебис ажыра эзеткилейт.

Кату тӱӱкибис
Кӧчкӱндер биригип,
Ойрот каандык тӧзӧгӧн.
Джунгар Ойрот каандыгыс
Ундылып брааткан тӱӱкибис.
«Ак малы тӱгин танышпас,
Албатызы тилин билишпес» –
Кайчыныҥ кайлаган чӧрчӧги,
Ойрот каандык улу болгонын
Кереелеп айткан сӧзи.
Эрчиш-Бажы, Бурул Токой,
Кулундар маҥтаган Кулунду чӧлис,
Эмди јаҥыс јаҥарда айдылып,
Кожоҥдо арткан јерлерис.
Конок кондырбаан, салым сакытпаан:
Улу Калдан каанныҥ
Ордына ширееге отурарга
Тартыжа берген јаҥы каандар.
Јастыра кылык кылынып,
Чак баштады бирӱзи,
Кыдатка барып јалынып,
Болушка олорды кычырды.
Кыдат калыкка не болзын,
Чымалыдый урулып келбей,
Актуны, каралуны ылгабай ,
Ончозын јалмай кыра бербей.
Мал кӧӧркийдиҥ киштежи,
Јер-јалаҥга јайылган,
Энелердиҥ ый-сыгыды
Кобы-јикке торгулган.
Удурлажуга чыккан эрлердиҥ
Чыдалы јетпей барган,
Бала-барказын коруган адалар
Јыда-октоҥ јыгылган.
Кылык баштаган кӧӧркий
Орой санаа алынган,
Кыдатка удура тартыжарга
Албатызын кычырган.
Калапту эрлер тартышкан,
Јеҥ јастанып јыгылган.
Амыр-Санаа кӱлӱк
Ӧштӱниҥ курчузынаҥ качкан,
Орус шибееге једип, багып,
Тынын алып јажынган.
Кайран каандыгыс ээнзиреген,
Чалкан-баргаала бӱркелген,
Таш-очогы тайкылган,
Талкан-кӱли чачылган.
Кой-малы маарашпайт,
Балдар каткызы угулбайт,
Јаҥыс ла кускун деген куш,
Сек айланып калактайт.
Бала-Каанга баккан ойротторды
Ыраада кӧчӱр апардылар,
Эдил сууныҥ јарадында јаткан
Калмыктарга апарып коштылар.
Кобы сайын арткан-калганын
Кочкорбай казах тоногон,
Тудуп алганын казах чӧлине
Кулданарга айдап апарган.
Је оныҥ салымы кыска болды,
Тын эдине ойроттордыҥ
Ок-јаазыла чике аттырган.
Улу Джунгар Ойрот каандык
Јаҥ былаштаҥ јайрадылган.
Тӱӱкибис мындый, канайдар,
Ундыбай, билип јӱрӱгер, балдар.

Эске алын, Европа!
Кедеҥдеген Европа
Тогус Майды темдектебейт.
Совет солдат канын тӧгӱп,
Јеҥӱ алганын керелебейт.
Санааҥ кандый кыска, Европа?
Сениҥ де балдарыҥ тартышкан,
Кара сопокторыла фашист
Сениҥ де јӱрегиҥди тепсеген.
Эне кайда ла эне, балдары карам,
Сениҥ де, Европа, энеҥ ,
Балдарын јылыйтып карыккан.
Јеҥӱниҥ кӱни — агару кӱн,
Ол канайып ундылар?
Јеҥ јастанган уулдарын
Энелериске кем јандырар?
Бистиҥ уулдардыҥ тыныла
Јайымдалгаҥ сен, Европа,
Улу Јеҥӱниҥ кӱнин
Эске алын, Европа!

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина