Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кыймыктанганы кыр да ажар, су-кадык та јӱрер

21.06.2022

Аба-јышту, мӧш-карагай агашту Турачак аймакта эл-јонныҥ су-кадыгына анчада ла јарамыкту айалгалар бар. Мында чанага турбаган, оныла јыҥылаарга сӱӱбеген кижи јок болбой. Аймактыҥ улузы кӧп сабазы спортко кӱӱндӱ ле јербойында ӧдӱп турган ончо спорт керек-јарактарды јӧмӧйдилер. Ондыйлардыҥ тоозында Турачак јуртта «Барс» спорт клубтыҥ башкараачызы, эрчимдӱ кӧрӱмдӱ эр Александр Варганов.

Ада-энези Казахстаннаҥ бери уулы оогош ло тужында кӧчӱп келген. Школдыҥ кийнинеҥ Александр Владимирович Горно-Алтайскта педагогикалык училищеде физкультураныҥ ӱредӱчизине ӱренген. Дипломын алып, тӧрӧл аймагына јанып келеле, школдо физкультураныҥ ӱредӱчизи, балдардыҥ спорт школында тазыктыраачы болуп иштеген. Кийнинде школдо завуч, директор до болгон. Уур-кӱчтерлӱ 90 јылдар келерде, Александрга школдоҥ чыгып, аргачылыкта иштеерге келишкен. Ол ок ӧйдӧ ол бойыныҥ акту кӱӱниле, ишјал јогынаҥ Алтай Республиканыҥ полиатлонло федерациязыныҥ башкараачызы болот.
«Канча јылдардыҥ туркунына албаданып иштеп, полиатлонды тизедеҥ кӧдӱрип ийгенис деп айдарга јараар. Ол тушта бисте спорттыҥ бу бӱдӱмде баштапкы устары чыгып баштаган (Вера Водолеева ла А. Варганов бойы — ред.)» — деп, Александр айтты.
Бу спортчыныҥ таҥынаҥ бойыныҥ једимдерин айдар болзо, 2010 јылда ол Россияныҥ чемпионадында спорттыҥ узыныҥ нормативин бӱдӱрген. Ээчиде 2011 јылда Финляндияда полиатлонло Телекейдиҥ кубогын ойноп алган. Мындый једимдердиҥ кийнинеҥ Александрга ойто ло спортто окылу иштезин деп кычыру келген. Эмди ол Турачак аймакта ачылган «Албатылык спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ тӧс јериниҥ» директоры болуп экинчи јыл иштеп јат. Тӧс јер ас тоолу тургун калыктардыҥ программазы аайынча ол јылда тузаланарына кийдирилген.
«Албатылык спорттыҥ бӱдӱмдериниҥ тӧс јериниҥ» ижиниҥ ууламјылары — ол су-кадык јӱрӱм јӱрерин элбедери ле спорттыҥ албатылык бӱдӱмдерин ӧскӱрери. Тургуза ӧйдӧ тӧс јерде бириктирилген единоборстволорло, кӱрешле, дзюдоло тазыктыраачылар бар. Онойдо ок мында шайбалу хоккейле тазыктыраачы иштейт. Кӱӱнзегендерге акча тӧлӧбӧзинеҥ чаналар алып јыҥылаар јакшынак арга бар. Јуртты эбире 850 м, 1500 м ле 3000 м трассалар чӧйилет.
Чындап, Турачактыҥ шак ла бу јолдорында А. Варгановтыҥ баштаҥкайыла эки јылга улай «Салоп ТурSky» деген спорт-чана марафон ӧткӱрилет. Ондо ончо кӱӱнзеген улус туружар аргалу. Онойып, марафонго Новосибирск, Кемерово областьтардаҥ, Барнаул, Бийск калалардаҥ айылчылар келгилейт. Эм тургуза оныҥ эҥ оогош туружаачызы 4, эҥ јааны 84 јашту болгон.
Баштапкы јылда бу солун керек-јаракта 300 кире кижи турушкан, быјыл дезе — 400 кире. Спортсӱӱчилер Салоп кырдыҥ јараш эдегиле 10 ло 20 км јолдорды ӧй кемјибезинеҥ ӧткӧн. Кажы ла туружаачыга кереес медальдар сыйлалган ла олор ортодо солун лотерея ойнодылган. «Мария-РА» саду сетьтиҥ ээзи А. Ракшин туружаачыларга тату сыйлар табыштырган.
Мындый јакшынак керек-јарактыҥ кийнинеҥ чанала јыҥылаарыла улус там јилбиркеп баштаган деп, Александр темдектейт. Айдарда, марафонныҥ су-кадык јӱрӱм јӱрерине баштандырар амадузы эрчимдӱ бӱдӱп јат.
Кӱрешле, самболо тӧс јерде Чинат Шонкоров тазыктырат. Оныҥ эш-нӧкӧри Зинаида Кандаракова — дзюдоныҥ тазыктыраачызы. Шайбалу хоккейле ойноорго балдарды Новосибирсктеҥ кычырылган Михаил Суворкин јилбиркедет. Спорттыҥ ойноор бу бӱдӱми Турачак аймакта јаткандарды бир ле јылдыҥ туркунына тыҥ кӱйбӱредип ийген деп темдектеер керек. Мында «Адамды, энемди ле хоккейди сӱӱйдим» деп адалган фестиваль айылдаш Алтай крайдаҥ ла тергеебистеҥ кӧп улус јууп, бийик кеминде ӧткӧн эмтир. Ол байрам Елена ла Геннадий Тимченколордыҥ Килемјилик кӧмзӧзиниҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӧн.
Быјыл ок Турачакта аймактыҥ јааныныҥ кубогына маргаандар ӧткӱрилген. Ондо Новосибирсктеҥ, Таштаголдоҥ хоккейчилер ле Алтай Республиканыҥ јуунты командазы турушкан. Башка-башка маргаандар ӧткӱрип, гранттарда туружып ла јӧмӧӧчилердиҥ болужыла бир эмештеҥ керектӱ спорт јепселдер јуулат. Је эҥ ле учурлузы — ол балдардыҥ ла текши эл-јонныҥ спортко јилбӱзи ле кӱӱни там тыҥып турганы. Онойып, келер јылда Турачактыҥ балдары республиканыҥ хоккейле чемпионадында туружарга белетенет.
Александр бойы балдарды полиатлонло тазыктырат. Калганчы ӧйдӧ олор спорттыҥ бу бӱдӱминде пневматикалык биатлонго јайылат. Онойып, А. Варганов Горно-Алтайсктагы спорттыҥ кышкы бӱдӱмдериниҥ школыла куучындажып, јербойында балдарды тазыктырарга эки мылтык ла эки тургузу-јазал сурап алган. Тургуза ӧйдӧ биатлонго јӱрген балдардаҥ јакшы кӧргӱзӱлерди Никита Зенков берет. Быјыл ол баштапкы катап Москвага барып, биатлонло албатылар ортодо маргаандарда турушкан. 87 кижи ортодо турулталарыла ол ортозы киреде болгон. Онойдо ок бу јуукта А. Богалийдиҥ сыйларына ӧткӧн бастырароссиялык маргаанныҥ суперспринт бӧлӱгинде 102 кижидеҥ бистиҥ Никита 13-чи јерге чыккан. Чанала јӱгӱрериле дезе ол ончозын акалап та турат деп, тазыктыраачызы оморкоп темдектеди.
Кызычактардаҥ Софья Агарина једимдӱ јыҥылайт. Ол Алтай крайдыҥ быјылгы первенствозында одус кире туружаачыдаҥ 3-чи јерге чыккан.
Айдарда, Турачак аймакта спорт текши ӧзӱмниҥ јолында бек туруп, ичкери барат деп айдарга јараар. Оны тегин эл-јон, аймак Советтиҥ депутаттары ла аргчылар акту кӱӱнинеҥ јӧмӧйдилер. Спорттыҥ Александр Варгановтый эрчимдӱ башкараачыларын кӧрӱп, чындап та, кыймыктанган кижи кыр ажар дегенине база катап бӱдедиҥ.

Эмина КУДАЧИНА
Евгений БУТУШЕВТИҤ фотојуругы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина