Кой кайчылаарга ус, чыдамал, кӱч керек

21.06.2022

Кичӱ изӱ айдыҥ 10-чы кӱнинде Оҥдой аймакта јетирӱлик-селекцион тӧс јерде «Эҥ артык кой кайчылаачы» деген јаҥжыккан республикан маргаан-кӧрӱ ӧтти. 2022 јылда эҥ артык кой кайчылаачылардыҥ ады-чуузы учун тартыжарга тергеебисте бу ишти бӱдӱрип турган эҥ ле ус ишчилер јуулдылар.

Мындый кӧрӱ ӧткӱрилип турганы удап калган. Алтай Республиканыҥ албатызыныҥ эткен тӧс ижи јурт ээлемде болордо, јуртээлемдик сурактар јаантайын баштапкы јерде турар. Быјылгы кӧрӱни јаҥжыкканы аайынча јурт ээлемниҥ министерствозы башкарып ӧткӱрген. Олорго тӧс јӧмӧлтӧни кӧрӱниҥ ээлери – Оҥдой аймактыҥ администрациязы јетирген.
Оҥдой, Шабалин, Кан-Оозы, Кӧксуу-Оозы, Улаган, Кош-Агаш аймактардаҥ укту кой ӧскӱрип турган ээлемчилер јуулган ла бойлорыныҥ кой кайчылаачыларын экелген. Маргаанда он јети кижи турушкан. Озо ло баштап олор бойлорыныҥ аймактарыныҥ кӧрӱлеринде турушкан ла эҥ ле артыктары бу кӱнде Оҥдойдо јуулгандар.
Бу кӱч ле солун туштажуныҥ ачылтазында уткуулду сӧстӧрин Оҥдой аймактыҥ јааны Эдуард Текенов, тергеениҥ јурт ээлем аайынча министриниҥ ордынчызы Владислав Таханов, Эл Курултайда јурт ээлемниҥ сурактарын башкарып турган камыстыҥ јааны Рустам Байдалаков, Кеҥидеги укту мал ӧскӱрер заводтыҥ директоры Владимир Шадрин айттылар.
Эдуард Михайловичтиҥ темдектегениле, кӧрӱниҥ учуры сӱрекей јаан. Алтай Республика јуртээлемдик тергее болордо, кажы ла јуртта, ээлемде албаты-јон кой азырап-ӧскӱрип јат. Кажы ла јыл ээлемчилер койын кайчылап јадылар. Алдында јылдарда јаҥжыккан бу ишти эҥ артык бӱдӱрип келген устардыҥ ады-јолдоры јурттарда эмдиге ундылбаган. Бӱгӱнги кӱнде јаҥы озочылдар иштеп јат. Республиканыҥ тӧс аймагында – Оҥдойдо – бу маргаан ӧткӱрилгени база учурлу. Эдуард Михайлович кой кайчылаачыларга једим кӱӱнзеген.
Владислав Валерьевич ле Рустам Николаевич кой ӧскӱрери јанынаҥ тергеедеги айалганы кыскарта куучындады. Бӱгӱн республикада ээлемчилер бодоштой тооло 350 муҥнаҥ ажыра кой тудадылар. Олордыҥ ортозында уктузы бар, угы кожымактадылганы база кӧп. Кой азыраган кийнинде кайчылаачылардыҥ ижи јаантайын тоомјыда болор. Нениҥ учун дезе койды ару-чек, бир бертик јогынаҥ кайчылап салганынаҥ текши ӱӱрдиҥ тоозы да, койлордыҥ су-кадыгы да, тӱктиҥ чыҥдыйы да кӧнӱ камаанду.
Бойыныҥ шӱӱлтезин ле уткуулын Владимир Шадрин база јетирген. Укту койлор, мал азырап турган ээлемди башкарып турган кижи јакшы специалист-ус кандый баалу болгонын чикезинеҥ билер эмей.
Кӧрӱ-маргаанныҥ тӧзӧӧчилери кой кайчылаачылардыҥ узын шиҥдеп кӧрӧргӧ Горно-Алтайский уктыҥ «прикатунский» деп бӱдӱмин кайчылазын деп тӱп-шӱӱлтеге келгендер. Туружаачылар эки койды колло, машинка-эдимле кайчылагылаган. Мында оок малды кеспези, тӱгин ару кыркыыры, кыркыганыныҥ ӧйи ајаруга алынган. Бир койдоҥ тӧрттӧҥ ала алтыгы јетире килограмм тӱк чыгатан учурлу болгон. Маргаан изӱ болгонын канайда темдектебес. Кайчылап турган улус та, олор учун «оорып» турган ээлемчилер де тыҥ ӧкпӧӧриште болгон. Арт-учында эҥ ле артыктар аҥыланган.
Колло кайчылаары аайынча јеҥӱчил болуп Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Сугаш јуртыныҥ узы Нина Ерелина чыккан. Экинчи јерде – Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртыныҥ ишчизи Сырга Тайтакова. Ӱчинчи јер Оҥдой аймактыҥ Каракол јуртынаҥ Лизавета Шипулинага келишкен.
Механикалык кайчылашта (машинка-эдимле) јеҥӱге Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Абай јуртынаҥ Владимир Абаков јеткен. Экинчи јерде — Олег Тайтаков (Шыргайтынаҥ), ӱчинчи јерде – Андрей Синдикеев (Кеҥинеҥ). Аҥылу сыйлар Илья Николаевке (Кан-Оозынаҥ), Геннадий Суразовко (Кош-Агаштаҥ), Сергей Бадановко (Улаганнаҥ), Закир Акчиновко ло Оксана Тижимеевага (Кан-Оозынаҥ) келишкен. Бу кой кайчылаачылар Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ, Эл Курултайдыҥ, Оҥдой аймактыҥ јааныныҥ кайралдарын ла сыйларын алдылар.
Адакыда айткадыйы, кой азыраары, оныҥ угын јарандырары — тергеебистиҥ ээлемдериниҥ ле албатызыҥ тӧс ижиниҥ бирӱзи. Бу ууламјы анчада ла калганчы јылдарда јаан ӧзӱм алынган. Ӧрӧ айдылган прикатунский деген бӱдӱм койлордыҥ кураандары сегис айга једе берзе, тирӱге 45 килограмм бескелӱ боло бередилер. Олордыҥ тӱги «тонкорунный» деп бӧлӱкке кирет. Бу бӱдӱм тӱк сӱрекей баалу. Койдыҥ эдиниҥ баазы керегинде бис ончобыс билерис. Тӱк јанынаҥ сурак калганчы јылдарда кӱч турган болгон. Је бӱгӱн бу суракты тергее, ороон кеминде бӱдӱрерге јаан алтамдар эдилип јат.

Айгуль Майманова

ТОП

«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар

Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы

«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»

Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым