Алтайдын Чолмоны

«Улусты эмдеери — эҥ агару ла учурлу иш»

09.08.2022

«Поликлиникада иштеп турарыста, улай ла кыбыстаҥ чыгып, улусла куучындажып, тал-табыш болзо, шылтагын јартажып, аайына чыгып, аргабыс јеткенче болужып туратаныс. Кезикте ачуурканып турган пациенттиҥ комудалын јӱк ле угуп, удура тоолу да сӧс айтсаҥ, ого јеҥил боло берер ине. «Эмчиликтеҥ кем де ачуузын тӱӱнип алган чыкпас учурлу, кажы ла кижиге ајару эдер керек» деген ээжиге тайанып иштегенис…». Мындый сӧстӧрди су-кадыкты корыырында тӧртӧн јыл иштеп койгон эмчи Клара БУРУЛОВА айдат. Бичимелис бӱгӱн јӱрӱмниҥ чике ле алтын ажузына јеткен мундус сӧӧктӱ бу тоомјылу эпшиге учурлалат.

Кичӱ тӧрӧли ле баштапкы амадузы
Геройыстыҥ кичӱ тӧрӧли — Оҥдой аймактыҥ Алтыгы Талду јурты. Клара Васильевна биледе эки эјезиле, бир сыйныла кожо ӧскӧн. Олордыҥ энези Роза Белеевна Аянова тӧрт кызын јаҥыскан азырап чыккан. Шыраҥкай эпшиге јӱрӱминде тӧрт лӧ класс ӱредӱ аларга келишкен. Је ол билгирдиҥ учурын оҥдоп, балдарына јакшы, бийик ӱредӱ берерге кичеенген, кыстарын јаан јолго баштандырган. Карган адазы баркаларын јаантайын нак, ӧмӧ-јӧмӧ, бой-бойын кӧрӱжип јӱрзин деп база таскаткан. Оныҥ «јарым сабарча да бир кампет болзо, слер оны тӧрт эдип теп-теҥ ӱлежип јигер» деп айтканын эјелӱ-сыйындулар бир де ундыбай јӱрет.
Кыстардыҥ јааны Елизавета ӱредӱчиниҥ јолын талдап, школдо иштеп келгени 50 јыл кире боло берди. Ол тоодо 24 јыл тӧрӧл Ленин-Јол јуртыныҥ школында директор болот. Альбина эјези культураныҥ институдын божоткон, эмди тургуза Караколдо школдыҥ библиотеказында иштейт. Кыстардыҥ эҥ оогожы Наталья Улаганда Пенсиялык кӧмзӧдӧ баш бухгалтердиҥ ижин узак ӧйгӧ бӱдӱрген. Клара дезе тӧрӧл Ленин-Јолдоҥ чыккан баштапкы профессионал эмчи.
Клара Васильевна бойыныҥ јолын медицинала нениҥ учун колбогоны керегинде мынайып куучындайт:
— Оогош тужымда Ленин-Јолдо фельдшер болуп Людмила Владимировна Кохоева иштеген. Каа-јаада ФАП-ка киргеним меге торт ло кайкамчылу керек болотон. Ондо эмдердиҥ, хлорканыҥ јыды, ап-ак простынь-бӧстӧр, ак халатту дохтыр Люда — ончозы та кандый да кӧдӱриҥилӱ билдиретен. «Јааназам, дохтыр Люда чылап эмчиликте иштеерим» деген санаа јашта ла табылган. Оок балдар јуулыжып ойнозос то, дохтырдыҥ ижи јаантайын менде.
Айдарда, Караколдыҥ школында 10-чы классты божодордо, оноҥ ары кандый ууламјыла ӱренип барар деген сурак оныҥ алдында турбаган. Медициналык ӱредӱлик тӧзӧлмӧлӧрдӧҥ Барнаулдагы медучилище талдалган. Ченелтелерди ӧдӱп, Клара ары кирип алган болгон. Је ичкери кӧрӱмдӱ энези кызыныҥ јӱткӱмелин кӧрӱп, оны бир ле аай бийик ӱредӱге барзын деп јӧптӧгӧн лӧ јӧмӧгӧн.
— Школдыҥ кийнинде Оҥдойдыҥ эмчилигинде санитарка болуп иштегем. Эмчилердиҥ уур-кӱч, каруулу ижин кӧрӱп, меге бу иш чын ла јараар, керектӱ деп база катап билип алдым. Ол ло јайгыда Барнаулдыҥ мединститудына ӱредӱге киргем — деп, эмчи эзедет.
Медицинаныҥ кеен телекейинде јиит Клара балдарды эмдеерин талдап алган. Нениҥ учун дезе, оныҥ темдектегениле, ол сӱрекей учурлу бӧлӱк. Текши улустыҥ, јонныҥ су-кадыгыныҥ тӧзӧлгӧзи јаш тужында салылып јат ине. Оогошто башталган ооруларды ширтеп-шиҥдеп, эмдеп салзаҥ, јаанаган тушта кижиниҥ су-кадыгы бек ле ого эмчилик те керек јок болор аргалу. Ӱзеери јазылган балдардыҥ ла ада-энелериниҥ ырысту ла быйанду кӧстӧри эмчиге ижиниҥ јандырузы болот ло недеҥ де јаан ийде берет.

Иштеги алтамдар
Институтты божодып, јиит Клара беш јылдыҥ туркунына республикан эмчиликте участковый педиатр болуп иштеген. Баштапкы алтамдарын эдип турган эмчиге кожо отурган медсестралары Людмила Кузьмина ла Лидия Хабарова јаан болушчылары болгон.
Иш кӧндӱккен, ченемел алылган кийнинде, ол тушта поликлиниканы башкараачы Алевтина Ушанова бойын јаҥыс јакшы јанынаҥ кӧргӱскен јиит эмчиге бӱткӱл педиатрия бӧлӱкти башкарзын деп баштанган. Бир канча ӧйгӧ јаан каруулу бу јамыда иштейле, Клара Васильевна кӱчсинип, мойноп ийерге сананган. Је ойгор санаалу башкараачы Алевтина Петровна јиит ишчизине: «Кижи кандый ла ишти бӱдӱрип ийер аргалу, јаҥыс ла коркыбас керек. Бир јыл кире иштеп кӧр, оноҥ куучындажарыс» — деп айдып, оны ичкери ууландырган.
Клара Васильевна эмчиниҥ ижи керегинде сӱрекей учурлу сӧстӧр айтты: «Энем су-кадыгыныҥ айалгаларынаҥ улам кӧп эмчилерге барып јӱрген кижи… Медицинаныҥ јолын талдап аларымда, ол меге «кыбыҥныҥ эжигинде оору улусты качан да узак отургыспа. Калганчы кижиге јетире иштеп, ончозын кӧрӱп тур» деп јакыган». Кызы энезиниҥ бу сӧстӧрин бир де ундыбай, јирме јыл кире педиатр, бӧлӱктиҥ јааны, ол ортозында балдардыҥ гастроэнтерологы болуп јозокту иштеген.

Россу-кадыкшиҥжӱде
2006 јылда тергееде Россу-кадыкшиҥжӱниҥ бӧлӱги тӧзӧлгӧн лӧ јаҥы ведомствого педиатрия бӧлӱктиҥ сурактарын јакшы билер специалист керек болгон. Кийнинде јылда бу јаҥы јамыга конкурс јарлаларда, Клара Васильевна ондо једимдӱ турушкан. Эмди оныҥ Су-кадыкты корыыр бӧлӱкте шиҥжӱ аайынча федерал службаныҥ Алтай Республика аайынча јербойындагы органында специалисттеҥ ала башкараачыныҥ ордынчызына јетире иштеп келгени бу ла кӱндерде 15 јыл болды.
— Республикада су-кадык бӧлӱктеги ончо иштерди, эдим-јазалдардыҥ, эм-тустыҥ, јеткилдештердиҥ сурагын ајаруда тударга јылында 200-теҥ ажыра јол-јоруктарга чыгатаныс. Јаантайын командировкаларда јӱрер бу ижимле колбой кичӱ тӧрӧлимниҥ ончо аймактарына ла јурттарына барып келген болбойым. Ӱзе ФАП-тарда болгоныс. Ыраак турган Јазулуга, Кӧӧгӧ, Майскка ла оноҥ до ӧскӧлӧрине јеткенис.
Совет ӧйинде ӧскӧн-чыдаган улус бис андый не, «иш» ле дейле, 6 саат эртен турадаҥ ала караҥуй тӱнге јетире јол-јорукта, амырысты сананбай, элдеҥ озо молјуларысты бӱдӱрерис. Јанып келеле, канча кире керек, иштеп отурарыс — кӧрӱп-ајарганысты чаазынга тӧкпӧй-чачпай бичиир, башкаруга, су-кадыкты корыырыныҥ министерствозына јетирер учурлу.
Эмдиги ӧйдӧ су-кадыкты корыыры чик јок јаранып калган. Мында јаан камаанын эл ӱлекерлер, олор кеминде тергеелик программалар јетирет. Онойып, тергееде улай ла јаҥы ФАП-тар тудулат, эмчиликтерде јаан јазашту иштер ӧткӱрилет, калганчы ӧйдиҥ некелтелерине турар медјазалдар алылат.
Је ӧҥзӱре де сурактар јок база болбос эмей. Олордыҥ бирӱзи — кадрлардыҥ сурагы. Кезикте бийик технологиялык јазалдар, иштеер улус јок болгонынаҥ улам, тузаланылбай да туруп калат. Бистиҥ ведомство бу ӱлекерлер кеминде бӱдӱп турган иштерди ширтеп, ончозы чыҥдый, ӧйинде, ээжилер аайынча болзын деп некейт.
Ижистиҥ база бир ууламјызы — эмдердиҥ чыҥдыйын шиҥдеери калганчы ӧйдӧ, качан санкциялардаҥ улам ӧскӧ ороондордо чыгарылып турган эмдер келбей барарда, анчада ла учурлу. Ол кеминде бис аптекалардаҥ, эмчиликтердеҥ кандый бир эмдерди алып, талдашту шиҥжӱлер ӧткӱредис. Бистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ иштеп турган лабораториябыс Хабаровскто. Калганчы ӧйдӧ тергеебисте чыҥдыйы јабыс эмезе фальсификат эмдер учурабай барган деп темдектеерим.
Бу тоолу јылдыҥ туркунына иштиҥ аайы эмеш солынып калган. Ковид-19 оору таркаганыла колбой ончо ширтӱлер токтодылган. Эмди тӧс иш профилактикага ууландырылган ла бис медициналык тӧзӧлмӧлӧргӧ јӱрӱп, некелтелерди јартап јетиредис. Ол тоодо кандый јазалдарла иштеери, ишчилер кандый ӱредӱлӱ, олорго кандый некелтелер болоры јанынаҥ. Россу-кадыкшиҥжӱниҥ ширтӱлеринеҥ коркыыр эмес, ол карын да
медучреждениелерге болужар арга берет ле бедирейт деп, эмди ончозы билер ле ижистиҥ учурын бийик баалайдылар.
Медициналык јеткилдешти айдар болзо, бӱгӱнги кӱнде граждандар ӱч јашка јетире балдарына эмдерди акча тӧлӧбӧзинеҥ аларга јараарын билер керек. Кӧп балдарлу билелер дезе балазы 6 јашка јеткенче тузаланар аргалу. Миокардтыҥ инфаркты, инсульт болгон, меезинде канныҥ јӱрӱжи бузулган улус керектӱ эмдерди эки јылдыҥ туркунына акча тӧлӧбӧзинеҥ алар аргалу.
Эл-јонноҥ биске олорды јастыра эмдегени, медициналык болуш јетирбегени керегинде баштанулар кӧп келет. Ондый баштануларды бис камааны јок эксперттерге аткарып, улуска каруузын берип, керектӱ иштерди эрчимдӱ бӱдӱредис. Байла, оныҥ да учун эл-јон бой-бойынаҥ угужып, биске баштанары јылдыҥ ла кӧптӧйт.
Ӧмӧлигисте ончозы ижин сӱӱп, чыҥдый бӱдӱрип јат. Башкараачы кижидеҥ кӧп неме камаанду болуп турганын ончобыс билерис. Республикада Россу-кадык шиҥжӱниҥ бӧлӱги ачылганынаҥ ла ала оны Ирина Васильевна Нонукова башкарат. Билгир башкараачыбыс керектӱ тушта сӧслӧ јӧмӧӧр, бир тушта ууландырып ийер, ӧйинде тӱзедип ийер, ончозын ӧйлӱ эдер јайалталу. Тӧс иштиҥ бӧлӱгин Марина Анатольевна Сабина башкарат, специалисттер — Ардиматова Алевтина Александровна, Костина Марина Александровна, Тадыев Јоткон Касмаранович, Сарбашева Алтын-Ай Валерьевна. Узак јылдарга бисте Ольга Ивановна Сабашкина ак-чек иштеген, быјыл ол амыралтага чыккан.
Кӧп јылдарга чыҥдый ла ак-чек ижи учун Клара Васильевна кӧп тоолу кайралдар алган. Быјыл дезе ол ведомствозыныҥ эҥ бийик кайралыла — «Ада-Тӧрӧл су-кадыкты корыырында једимдери учун» медальла кайралдадып јат. «Бу јаҥыс ла мениҥ эмес, ончо бистиҥ тергеелик бӧлӱктиҥ, ӧмӧлигистиҥ ижин баалаганы» — деп, тоомјылу эмчи айдат.
Эмчи онойдо ок јондык тӧзӧлмӧлӧрдиҥ пациенттердиҥ тап-эриктерин корыыры аайынча Россу-кадыкшиҥжӱдеги соведиле ӧмӧ-јӧмӧ, бек колбуда иштейт. Оныҥ јааны Светлана Ефимовна Полетаева ла турчылары текши республикада эл-јонныҥ су-кадыкты корыырында курч сурактарын угуп, јууп, јоруктап, ӧрӧги турган јаҥдарга јетирип, сӱрекей учурлу ла јаан иш бӱдӱрет.

Биледе ле тегин јӱрӱмде
Клара Васильевна бир уулду. Евгений билелӱ, Новосибирск калада јадат. Ол эш-нӧкӧри Иринала уулчагын ла кызычагын нааназына айылдадып, кичӱ тӧрӧлине јаантайын келет.
Каруулу иште иштеп турган нааназында бош ӧй ас болот. Је келишсе, ол бала-барказыла јорыктап, бичиктер кычырып амырайт. Калганчы ӧйдӧ Клара Васильевна алтай классикалык литератураны такыптаҥ кычырарга јакшызынганын айтты.
Алтайдыҥ тоомјылу эпшилериниҥ бирӱзи Клара Васильевна Бурулованы чыккан кӱниле, алтын јажыла уткуп, ижи једимдӱ, келер ӱйелерге јозокту, бойы су-кадыгы бек, ырысту болзын деп кӱӱнзейдис.

Эмина КУДАЧИНА