Алтайдын Чолмоны

Ичкери кӧрӱмдӱ иштеҥкей јииттер

12.08.2022

«Бӱгӱн — Јашӧскӱримниҥ албатылар ортодогы кӱни. Кӱндӱлӱ јашӧскӱрим, кару кычыраачыларыс, бу слердиҥ, Јердиҥ ӱстинде эҥ ле кӱчтӱ, омок ло эрчимдӱ, Тӧрӧлиниҥ салымын солып ийер ийделӱ улустыҥ байрамы. ООН-ныҥ Тӧс Ассамблеязы оны јииттердиҥ телекейдиҥ ӧзӱминде камааны ла олордыҥ курч сурактары керегинде эзедип турар амадула јӧптӧгӧн. Баштапкы катап бу байрам 2000 јылда темдектелген.
Бӱгӱнги кӱнде орооныста јайалталу ла эрчимдӱ јииттерге јарамыкту, јолын табарга болушту кӧп аргалар бар. Јаҥыс ла коркыбай, јалкуурбай, ичкери јӱткиир керек. Ӧй јылыйтпай, сыраҥай ла јиит тужынаҥ ала јаан ажуларга чыккандардыҥ тоозында, темдектезе, Александр Македонский — ол 20 ле јаштуда јаҥга чыгып, Грецияны ла Персияны олјологон; Малала Юсуфзаи — Пакистанда тап-эриктер корыычы, 17 ле јажында балдардыҥ ла јашӧскӱримниҥ тап-эриктерин корыганы учун Нобелевский сыйды алган.
«Јылдыстыктыҥ» бӱктеринде јадын-јӱрӱмниҥ, иш-тоштыҥ башка-башка бӧлӱктеринде једимдерге јеткен, јайалталу, ӧктӧм јииттерис керегинде бичимелдер ай сайын чыгып ла јат. Мындый јакшынак кӱнге келижип калган ээчиде номеристиҥ бу бӱгинде эрчимдӱ бир канча јииттерис керегинде кыскарта бичимелдеристи јарлайдыс. База бир айдарга турганыс, кӱндӱлӱ јииттер, јайалталу, эл-јонго јакшызы јеткен, ичкери кӧрӱмдӱ, ӧктӧм нӧкӧрлӧрӧр керегинде биске бичигер — самараларарды газетке јарлаарыс!

Оҥдой аймактыҥ Бичиктӱ-Боом јуртында кӧп балдарлу, ижи-тожы једимдӱ јиит билелердиҥ бирӱзи — Атпаевтердиҥ билези. Оныҥ јааны чапты сӧӧктӱ Арчын Атпаев 2015 јылда крестьян-фермер ээлем тӧзӧп алган. 2016 јылда ол мал-ашта иштеп тургандарга ӧткӱрилип турган гранттарлу конкурста једимдӱ туружып, ээлемине керектӱ темир јепселдер, техника алган. Ээлемчи Алтай Республиканыҥ јурт ээлем министерствозына ла аймактыҥ јурт ээлем бӧлӱгине мал-аш тударын јаҥы баштап турган јииттерге јӧмӧлтӧ-болуш эдип турганына быйанын айдат. Андый јӧмӧлтӧниҥ шылтузында Атпаевтер малыныҥ угын јарандырып, тоозын кӧптӧдип, јозокту иштейдилер. Јаан болужын јиит билениҥ ээлемине онойдо ок Арчынныҥ таай-лары Петр ла Табылгы Табаевтер јетирет. Билелик ээлемде Атпаевтер Табылгы таайыныҥ билезиле ӧмӧ-јӧмӧ иштейт.
Арчын ла оныҥ эш-нӧкӧри Ульяна јети бала чыдадып јат. Ӱчӱзи бойыныҥ ла тӧртӱзи Ульянаныҥ јеендери. Биледе эпши кижи сӱрекей капшуун, эпчил, амтанду јӱзӱн-јӱкӱр аш-курсакты кайнадып, калаштарды быжырып, балдарын, эш-нӧкӧрин азырап јӱрет. Олор онойдо ок Бичиктӱ-Боом јурттыҥ јондык иштеринеҥ де туура калбай, албаданып туружадылар. Адазы ла энези оогош балдарына јакшы јозок ло куйак болот.

* * *

Калганчы јылдарда тергеебисте јурт ээлемле коштой туризм тыҥ ӧзӱм алынат. Јашӧскӱрим бу бӧлӱкте иштеерге керектӱ ӱредӱ алып турганы база кӧптӧйт. Јерлештерис ортодо туризм бӧлӱкте једимдӱ иштеп тургандардыҥ бирӱзи — Айас Тодошев деген јиит.
Тодош сӧӧктӱ Айас туризмле колбулу баштапкы ӱредӱзин Горно-Алтайсктыҥ университединде алган. Экинчи ӱредӱзи Томсктогы политехнический университетте ӧткӧн. Предприятиени башкарары ла оныҥ экономиказы Айастыҥ эмди иштеп турган јеринде база керектӱ ле камаанду.
Эрчимдӱ јииттиҥ иштеген јерлери кӧп сабазы туризмле колбулу болгон. Ол тоодо Айас тергеебистиҥ ар-бӱткендик байлыктар, экология ла туризм аайынча министерствозында специалист болуп иштеген. Тургуза ӧйдӧ ол каруузы кирелендирилген «Молодость» биригӱниҥ јоруктап јӱрер туризм аайынча бӱдӱреечи директоры.
«Экскурсиялар ӧткӱрер ишке канай келгем? ГАГУ-да туризм аайынча бӧлӱкте ӱренеримде, бисти ченемелдӱ ӱредӱчилер Ирина Савченко ло Татьяна Зяблицкая ӱреткен. Олор меге акча иштеп алар ла бойын кӧргӱзер јакшынак аргалар берген. 2013 јылдаҥ ала кажы ла јай экскурсиялар ӧткӱретем. Албатымныҥ тӱӱкизин билерге јӱткӱмелим учун адам Анатолий Ивановичке быйанду јӱредим. Онойдо ок ада-энем тӧрӧл ар-бӱткенисти тооп, чеберлеп јӱрерине таскаткан. Улусла ачык-јарык куучындажып, јерлердиҥ аттарын, албатымныҥ соојыҥдарын билеримде ада-энемниҥ јаан камааны бар. Иштеп баштаган соҥында, бу ончозы биригип, меге талдап алган јолымда једимдӱ болорго болужат.
Экскурсовод болорго кӱӱнзегендерге эҥ ле озо Алтай Республиканыҥ ар-бӱткен аайынча министерствозы ла ГАГУ ӧмӧ-јӧмӧ тӧзӧп турган ӱредӱни ӧдӱп алар керек. Билимдик јетирӱлер кычырыгар, тӱӱкини билигер. Профессиябыс аайынча бис улуска јилбилӱ, кайкамчылу јетирӱлер эдер учурлу.
Алтайда текши туризм керегинде айдар болзо, мениҥ шӱӱлтемле, бойыныҥ алдында, «кийик» деген туризмди токтодор керек. Кажы ла келген кижи кӱӱнзеген ле јеринде одуланбай, аҥылу белетелген, јепселген јерлерде токтоор учурлу. Тергеебиске «агару Алтайды кӧрӱп аларга» деген чике оҥдомолду, амадулу туристтер келери кӧптӧп турганы јакшы. Тегин ле келип, амыралта кӱндерде сыра ичип, кайаларга адын бичип саларга тургандарды јаҥыс ла карамдайдым, олорго эмди тургуза не де болужар аргазы јок. Ол кижиниҥ ич-телекейи ине» — деп, Айас санааларыла ӱлежет.
Эрчимдӱ јиит эр јаражай эш-нӧкӧри Арчынайла ӱч бала чыдадат: Алтынсай, Истемир ле Кару.

* * *

Ады-jолым Ринат Маников, таҥды сӧӧктӱ. Чыккан jерим Кӧзӱл jурт. Ӧскӧн jерим Экинур. Тогузынчы класстыҥ кийнинеҥ Горно-Алтайсктыҥ экономикалык техникумыныҥ «Экономика ла бухгалтерский учет» факультедин ӱренип божодоло, черӱге баргам. Черӱниҥ кийнинеҥ Кан-Оозы аймактыҥ администрациязыныҥ акча-манат аайынча бӧлӱгинде баш специалист болуп иштеп тура, ГАГУ-ныҥ юриспруденция факультедин божотком.
Эмдиги ӧйдӧ јиит ӱйе деремнеде мал-аш тударга, ӧскӱрерге кӱӱнзебей турган. Фермердиҥ ижи jеҥил эмес — ого колдыҥ кӱчи, акча-манат, техника, jер керек.
Государство болуш эдип турарда, ишти солып, мал-аш тудар, кӧптӧдӧр деп бек сананып, Москвада «Российская инженерная академия менеджмента и агробизнеса «Организация крестьянского фермерского хозяйства» деген программала бир неделениҥ туркунына ӱренип, билгирлеримди бийиктеткем.
Оноҥ келип, грант-јӧмӧлтӧлӧр аайынча конкурста туружып, јеҥгем. Онойып, быјыл меге «Агростартап» деп грант-болуш келишти. Ол акча-манатты аларга jаҥы турлу туткам, Москва калада фермерство jанынаҥ ӱренгем. Эмди мал-аш тудар ижим араайынаҥ кӧндӱге берди деп айдарга јараар.
Jашӧскӱримге кандый да иштеҥ коркыбай, кажы ла эжикти токулдадар, керек дезе тӱртер де керек, бир-бирӱзи учы-учында ачылар ла. Билгирлерге јӱткип, јаантайын јаҥы не-немеге ӱренгени качан да артык болбос. Чокум амадулар тургузып, олорго чике алтап барар керек. Кажы ла кӱн јаҥы та нени де эдер, билип алар ээжи тургузып алганы слерге јӱрӱмигерде база сӱрекей тузалу болор. Ичкери барыгар!