Ајаруда – укту койлордыҥ ла эчкилердиҥ ӧзӱми

16.08.2022

Куран айдыҥ баштапкы јарымызында Алтай Республикага Россияныҥ кой азыраачыларыныҥ Национальный бирлигиниҥ турчылары келип јӱрдилер. Олор бистиҥ тергееде укту койлор ло эчкилер азырап турган ээлемдерде болуп, ээлемчилердиҥ ижиле јууктада таныштылар.

Окылу јетирӱлерле болзо, Алтай Республикада текши тооло 350 муҥ тын тоо кой ло 66 муҥ тын тоо эчки азыралат. Олордыҥ ортозынаҥ укту койлордыҥ тоозы – 27,9 муҥ. Бу тоо эттеҥир ле чыҥдыйы бийик тӱк берип турган горно-алтайский деп укка келижет. Укту эчкилер ӧскӱрип турган ээлемдерде «алтайский белый пуховой» ле «горноалтайский белый пуховой с Чуйским типом» деген уктыҥ тын-тоозы бӱгӱн 10,9 муҥга јеткен. Укту койлор ло эчкилер ӧскӱрер иш кирезинде барып, быјылгы јылда ээлемчилерге текши тооло 50 млн салковойго турар јӧмӧлтӧ эдилген. Је ондый да болзо, јуртээлемдик бу бӧлӱкте курч сурактар сӱрекей кӧп. Ол ло эттиҥ, тӱктиҥ баалары, оок мӱӱстӱ малдыҥ угын јарандырары јанынаҥ сурактар курч туруп јат.
Россияныҥ кой азыраачыларыныҥ Национальный бирлигине бӱдӱн ороонныҥ эҥ ле ичкери иштӱ ээлемчилери, кой азыраачылары киредилер. Алтай Республикага Дагестан, Калмык, Хакас республикалардаҥ, Волгоградский областьтаҥ, Ставропольский крайдаҥ, Москванаҥ чыгартулу ээлемчилер, билимчилер келип, кой азыраачыларла туштажып, куучын-эрмек ӧткӱрип, койлордыҥ ла эчкилердиҥ угын јарандырар иштиҥ тергееде айалгазын кӧрдилер. Онойдо ок ченемелиле ӱлежип, јаҥы јӧптӧжӱлер тургузар амаду база болгон.
Јол-јорык Оҥдой аймактаҥ башталган. Тергеебисте кой-эчки азырап турган тӧс аймактардыҥ тоозына кирген бу аймакта айылчыларды уткууры бийик кеминде ӧтти. Аймактыҥ јааны Эдуард Михайлович Текенов администрациязыныҥ ишчилериле кожо ороонныҥ тӧс талаларынаҥ келген кой азыраачыларды Чике-Таман байлу боочыда алтай чӱм-јаҥла уткуды. Оноҥ ээлемчилер ле билимчилер Галина Михайловна Топтыгина башкарган «Кайрал» деп ООО-до болуп, бу ээлемде укту койлорды ла эчкилерди ӧскӱрер иш канайда барып јатканыла јууктада таныштылар. Бу ла кӱн ээлемчилер Ольга Дергаловна Садрашева башкарган «Золотое Руно» ООО-до болуп, мында койдыҥ тӱгинеҥ, эчкиниҥ ноокызынаҥ белетелип турган эдимдерди (јууркандар, кийим-тудум, о.ӧ) кӧрдилер. Оҥдой аймакта јӱреле болгон база бир ээлем – Кеҥидеги СПК. Айылчылар бу ээлемниҥ ижиле јакшы таныш та болзо, је эмди чике бойлоры болуп, сонуркап, иштеп турган ишчилерле куучын-эрмек ӧткӱрдилер. Ольга Дергаловна Садрашева, Галина Михайловна Топтыгина, Владимир Георгиевич Шадрин, Вячеслав Вениаминович Трифанов Алтай Республиканыҥ кой азыраачыларыныҥ адынаҥ туружып, бӱгӱнги бар једимиле ӱлешкени кӧрӱмјилӱ болды.
Россияныҥ укту оок мал азыраарында эҥ ле једимдӱ ээлемчилери Горно-Алтайскта ук јарандырар тӧс јердиҥ ижин база ајаруга алды. Адакыда тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозында бу јол-јорыктыҥ уч-турултазы эдилген јуун-туштажу ӧтти.
Јуунда Россияныҥ укту кой азырааачылардыҥ Национальный биригӱзиниҥ туружаачылары, Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозыныҥ ишчилери, ээлемчилер турушкан. Куучын-эрмекти тергеениҥ јурт ээлем аайынча министри Андрей Цыгулев баштады.
Андрей Сергеевичтиҥ темдектегениле, Москванаҥ кой азыраачылардыҥ Национальный бирлигиниҥ туружаачыларыныҥ, ороонныҥ эҥ ле једимдӱ ээлемчилериниҥ, јурт ээлемниҥ билимчилериниҥ бу јол-јорыгыныҥ амадузы Алтай Республикада укту койлорды ла эчкилерди ӧскӱрер иш канайда барып јатканыла таныжары, бирликтиҥ директорлорыныҥ совет-јуунын ӧткӱрери болуп јат. Айылчылар Оҥдой аймактыҥ ичкери иштӱ ээлемдеринде болуп, укту оок мал ӧскӱрер иш канайда барып јатканыла јууктада танышкан. «Эмди келер ӧйдӧ бис курч сурактарыс аайынча кой азыраачылардыҥ тӧс бирлигинеҥ болуш-јӧмӧлтӧ сурап, олор јӧп-сӱмезиле бисле ӱлежерине иженедис» – деп, Андрей Цыгулев айткан. Министрдиҥ темдектегениле, тергееде укту оок малды ӧскӱрери кирезинде барып јат. Тоолорды ајаруга алза, јылдаҥ јылга кой ло эчки азыраарыныҥ кеми тӱжӱп барат. Оок малдыҥ угын јарандырар ишти јаҥыс ла бу ууламјыла чике иштеп турган ээлемдер апарат. Таҥынаҥ ээлемчилердиҥ азырап турган малыныҥ тоозы кӧп тӧ болзо, је олор угына тыҥ ајару этпейдилер. Оныҥ да учун койдыҥ тӱгиниҥ чыҥдыйы уйан болуп турганы ол. Эттиҥ баазы садуда бийик те болзо, је аргачылардыҥ садып алып турган баазы сӱрекей јабыс. Мындый ок айалга тӱкти садары јанынаҥ. Баалар сӱрекей јабыс болгонынаҥ улам улус койыныҥ тӱгин таштап турганы там ла кӧптӧгӧн. Бӱгӱнги кӱнде республикада койдыҥ тӱгин табыштыратан ээлемдер јок. Ондый да болзо, койдыҥ эди эҥ ле суруда болуп артканча. Рынокто садылып турган эттиҥ ортозында койдыҥ эди эҥ ле баалу. Оок малла колбулу айалганы оҥдолторго, тӧс ајаруны оныҥ угын јарандырар ишке эдер керек.
РАН-ныҥ академиги, кой азыраачылардыҥ Национальный бирлигиниҥ башкараачызы Харон Адиевич Амерханов тӱп-шӱӱлте эдип, јол-јорык туркунына туулган санаа-шӱӱлтезиле ӱлешти. Оныҥ айтканыла, Алтай Республикада укту оок малды једимдӱ азыраарга ла ӧскӱрерге бастыра аргалар ла айалгалар бар. Је калганчы ӧйдӧ ороонныҥ бас-тыра тергеелеринде чылап, республика оок малдыҥ тоозын јылыйтып јат. Ороондо 2016-17 јылдарда 13 миллион кой азыралган болзо, бӱгӱн бу тоо – 13 миллионноҥ ас. Кой азыраары кирелтелӱ эмес дегенине бӱтпес керек. Мында јаҥыс ла јаан ла чике амадулар тургузып иштеер, укты јарандырар ишти билимле теҥ-тай апарар керек. Харон Адиевичтиҥ шӱӱлтезиле болзо, Алтай Республикада укты јарандырар селекцион иштерди эрчимделтип, элбедер керек. Ол тушта эттиҥ ле тӱктиҥ чыҥдыйы ла кеми бийиктеп, иш кирелтелӱ болуп, тоолор ло кӧргӱзӱлер бийиктеер. Адакыда, ол койазыраачылардыҥ бастырароссиялык бирлиги болуш-јӧмӧлтӧзин јетирерге белен деп бӱдӱмјиледи.
Онойдо ок тӱп-шӱӱлтелӱ куучын-эрмегин Кош-Агаш аймактыҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Айдарбек Нурсолтанов, НИИСХ-тыҥ баш билимчизи, јурт ээлем аайынча билимдердиҥ докторы Александр Подкорытов, Дагестан Республиканыҥ аграрийлериниҥ билимдик тӧс јериниҥ мал ӧскӱрери аайынча бӧлӱгиниҥ јааны Абдусалам Хожоков, Алтай Республиканыҥ ветеринария ла госветинспекция аайынча комитетдиниҥ башкараачызы Айдар Тодошев, Хакас Рес-публикада тӱкле иштеер предприятие-ээлемниҥ директоры Юрий Ситников, Волгоградский областьта «Ромашковский» СПК-ныҥ јааны Владимир Аноприенко айттылар. Олор куучынында ороонныҥ АПК-ныҥ текши уур-кӱчтерин, укту койлорды ло эчкилерди ӧскӱреринде сурактарды ајаруга алып, кӱӱн-табыла ӱлешкен.

Адакыда темдектегедийи, Россияныҥ кой азыраачы-ларыныҥ Национальный бирлигиниҥ окылу бу јол-јорыгы-ныҥ уч-турултазы деп текши јӧптӧлгӧн тӱп-шӱӱлтелерди
адаар керек. Келер ӧйдӧ ороонныҥ арткан да тергеелириниҥ укту кой азыраачылары Алтай Республиканыҥ ээлемчилериле ӧмӧ-јӧмӧ иштеер деп јӧптӧжип алдылар.

Айгуль Майманова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина