Алтайдын Чолмоны

«Акабыс иштеген јуук ла кару газедис»

19.08.2022

«Алтайдыҥ Чолмоны» газетте узак јылдарга акабыс Борис Чимчиевич Канарин иштеген. Ол адамныҥ эҥ кичинек карындажы болгон. Борис Чимчиевич акабыс ажыра тӧрӧл газедис те, ӧмӧликтиҥ акамла кожо иштеген улузы да биске там јуук ла кару болуп калган. Ол Кан-Оозы аймактыҥ Кара-Суу јуртында алты балалу (беш уул ла бир кыс) биледе чыккан. Адазы тодош сӧӧктӱ Чимчий деп кижи 1947 јылда Иштиҥ Кызыл Маанызы, «За доблестный труд в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.» кайралдар алган койчы болгон. Эки јаан акалары Чырбык ла Чаҥмачы Канариндер јууга барала, эзен-амыр јангандар. Олордыҥ бала-баркалары Кан ичинде јуртайт.

Борис Чимчиевич айыл-јурт тӧзӧп, угын улалтар ӱч уулду болгон. Эзен јӱргени Артур Јабаганда јадат. Акамныҥ кожо јуртаган эш-нӧкӧри, балдарыныҥ энези Раиса Ивановна бастыра јӱрӱминде ӱредӱчи болуп иштеген. Јеҥем алтын кижи болгон. Ӧскӱстердиҥ туразында чыдаган, оныҥ да учун санаада керсӱ, иштеҥкей, кӱндӱзек кижи деп арткан. Јабаганда айылына барзаҥ, ондый тыҥ сӱӱнетен эди. Эмдиге ле айылдаштары јоктоп јӱрет. Јеҥемниҥ кереези эдип, кызыл јараш арчуулын бууланып јӱредим. Акам да јалакай, кыйгас јок, ачык-јарык кижи болгон.
Акам оорый берерде, операцияныҥ кийнинде барып јолугып јӱргем. Бойымныҥ карындажым Сергей Кош-Агаштаҥ чараган балык экелерде, оны белетейле апарзам, јаҥы ла јунунгам деп, сергип калган отурган. Акам божоордо, «Чолмонныҥ» Татьяна Николаевнага башкарткан ӧмӧлиги бастыра јанынаҥ аайлу-башту, сӱреен тыҥ болушкан. Обедин «Чейне» кафеде ӧткӱрген, оны бис, тӧрӧӧндӧри, качан да ундыбазыс. Акамныҥ јылын Артурла кожо калада, мениҥ Трактовыйда айылымда ӧткӱрер деп шӱӱшкенис. Суббот кӱн келишкен учун, пятницада газетке Артурды айттыруга ийгем. Артур барган ла јок… Мен санааркай да бергем. Оноҥ ол эки пакет тудунган келген. Кӧрӧр болзо, редакцияныҥ ӧмӧлиги акамды эзедип, чайлап отурган эмтир. Артурга эки пакет курсактаҥ салып берген. Эртезинде акамла кожо иштеген «чолмончылар», ол тоодо Михаил Белеков, Байкал Адаров келип, кӧчӧ-эт амзап барган. Оноҥ бери 24 јыл ӧдӱп калды…
Акамла кожо до иштеген, ижи аайынча куучындажып, газетке бичиген, тегин де јӱрӱмде таныш-кӧрӱш болгон улус кӧп болгоны јарт. Санаамда бир учурал јакшы арткан. Бир кӱн газеттиҥ редакциязынаҥ чыгала, јол кечире базарда јӱрзем, арык алтай кижи садучыга та нени де айдат ла, куучындайт ла. Кӧрӱп турзам, бӱдӱминеҥ тегин кижи эмес деп билдирип турган. Куучын акча керегинде ошкош, мен тууразынаҥ базып келеле, акча бердим. Ол сӱӱнип, Караҥ Кошев деп аданды. Мен айттым: «Бу ла турада «Алтайдыҥ Чолмонында» мениҥ акам Борис Канарин иштеп јат». Ол кижи «билерим, билерим, бир эмеш кожо до иштегенис…» деген. Оныҥ кийнинде јылдарда мен Караҥ Кошев деп бичиичиге Јабаган-Оро алтайда бӧлӧм Тижин Михаилдиҥ турлузында јолуккам. Ол тушта бичиичи меге «творческий вечер» деп бичилген бойыныҥ јаан афиша-плакадын сыйлаган. Эмди бистиҥ кичинек Оро јуртыста Караҥ Кошевтиҥ эки балалу Эдуард уулы јадып туру. Јаҥар айда койу кӧчӧдӧ мениле коштой оогош уулчак отурган. Ого сӧс беригер деп сураарымда, ол уулчак кичинек Оляга ондый јараш, тӧп лӧ тоомјылу сӧстӧр айткан эди. Ӱзе улус кайкашкан. Кӧрӧр-угар болзо, ол Караҥ Кошевтиҥ барказы эмтир. Угы улалып, јайалтазы јайылып турганы ол болбой…
База бир санаада артканы – «чолмончы» ӧрӧкӧн Улужай Садыковло туштажу. Школдо ӱренип турарымда, «Алтайдыҥ Чолмоны» газетке ӱлгерлеримди аткарып туратам. 1973 јылда јурткорлордыҥ следы ба, конференциязы ба болгон. Меге кычырту келген болгон, слеттыҥ ижин Улужай Сергеевич Садыков деп кижи башкарган. Меге ол тушта 17-18 ле јаш, эмди сананзам – ондый тоомјылу улустыҥ ортозында јӱрӱп, јакшы куучындар укканым јаан ырыс.
Акамла кожо иштеген коллегалары газетте де, тегин де јӱрӱмде ол керегинде сӱреен јылу ла јакшы эске алыныштарын бичигени, айдышканы оморкодулу. Бу ла јуукта «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» 100 јылдыгына учурлай, бистиҥ јерлежис Нина Бельчекованыҥ «Олорды бис ундыбазыс» деп статьязы такыптаҥ јарлалган. «Борис Чимчиевич Канарин (тодош сӧӧктӱ) ончого јуук бӧлӱктерде иштеп јӱретен эди. Мени сыйным дейтен, оогош кызычагыма база карузып, јееним деп айдатан. Борис Чимчиевич кожо иштеген улустыҥ балдарыныҥ чибичегине бойы ла келип, чурана тартар, балдарла кожо ойноор, балазак кӱӱндӱ кижи болгон. Јаҥарлаарын тыҥ сӱӱйтен, редакцияныҥ эр улузыныҥ чачын кайчылаар, тӧрӧӧнзӧк кижи эди. Борис Чимчиевич балдарга учурлалган куучындар база бичиген, бичиги де чыккан…».
Светлана Кыдыеваныҥ эске алынып бичигени: «Калыгысты бириктирген газедисте фронтовик журналисттер јажы једип, амыралтага чыгар ӧйлӧрдӧ олорды партийно-хозяйственный јаҥдардаҥ газетке иштеп келген улус – Байкал Адаров, Михаил Белеков, Эжер Яимов, Борис Канарин, Михаил Тарпаков ло ӧскӧлӧри де солыган. Бу улус байрамдарда јуулыжып, сӱрекей јараш јаҥарлайтаны санаада арткан:
Бештиҥ суузы беш айры,
Бежӱлези кечӱлӱ.
Бештиҥ ичи беш ӧзӧк,
Беш ӧзӧги алкышту – деп, Эжер Яковлевич Яимов ӧскӧн-чыккан јерине карузып кожоҥды улалтканда, оны Улужай Садыков, Борис Канарин ле ӧскӧлӧри де кожоҥыла јӧмӧйтӧн. Олордыҥ бисти акаларыстый кичееп алып јӱрген кӱӱни ӧмӧликте јозок болуп арткан».
Борис Кортинниҥ бойыныҥ Сазон Саймович Суразаков ортодо кокур куучын ӧткӧни керегинде 1992 јылда бичигенинеҥ: «Јурамал, статья, куучынды бичиир, узун чачты парикмахерлердеҥ коомой эмес кайчылаар, чурана-баянла ойнооры јанынаҥ артисттерге јай бербес эҥ универсал кижи кем?
Борис Чимчиевич Канарин, чын, Чымчыйдыҥ уулы Канарин, ӧлбӧзӧҥ, газетчи болорыҥ, карындаш».
Бистиҥ акабыстыҥ адын улус ундыбай, кереестеп јат. Ол јӱрген болзо, быјыл куран айдыҥ 8-чи кӱнинде 85 јажы кирер эди.
Эмди јаан јаштулардаҥ бистиҥ угы-тӧзис керегинде уккан куучындарымды эске алынып ийейин. Бу эске алынышты адамныҥ ортон карындажы Оська аканыҥ ортон кызы Елена Иосифовна айткан. Бистиҥ угы-тӧзисте, тодош тамырыста, каныста ада угынаҥ кам адыла Лапый деп кижи болгон. Кара-Суудаҥ чыгала, Канныҥ боочызы јаар барып јатсаар, јолдыҥ јанында бир тыт агаш туратан. Бу агаштарда камдар јиишкен деп айдыжатан. Оноҥ ары бийик тӧҥниҥ алдында меес келтейинде кичинек тоҥмок суучак агып јадар. Суучактыҥ бажында јаан јалбак килеҥ таш бар. Суу бу таштыҥ алдынаҥ чыгат. Озо чакта бу јерде суу јок болгон. Кара-Сууныҥ камдары маргаан јарлаган, кем бу јердеҥ суу чыгарар деп. Онойып, маргаанда јеҥӱни Лапый кам алган. Ол тыҥ кӱчтӱ кам болгон.
Экинчи куучынды Дядяров Кӱлер деп кижи куучындаган, энези бистиҥ карган адабыс Чимчийдиҥ кожо чыккан сыйны. «Лапый камга ары-бери арчын кӧргӱс барганыста, бойыгардыҥ суугардаҥ суу экелер дейтен. Ӧскӧ улус бу тоҥмок суудаҥ суу апарганда, ол улусты кӧрбӧйтӧн. Ол тоҥмок суу ӧскӧ сууларла кожулып, Адырганныҥ суузы деп адалган, Канныҥ кӧлине киретен. Јараш, коо ӱндӱ сӱреен кожоҥчы кижи Кынару-Кеҥи јаар јоруктап јӱреле, јанып клееткен. Бу кижиниҥ кожоҥына Јабаганныҥ боочызынаҥ ала айылына јетире кӱӱк ээчий учуп, агаштаҥ агашка конуп, кӱӱктеп келгенин јаан јашту каргандар айдып јӱретен».
Бу куучындарды угуп, Борис Чимчиевич акабыстыҥ су-алтай кылык-јаҥы, кожоҥчы ла чураначы болгоны тегин эмес деп бодойдым. Онойдо ок телекӧрӱлтеде јарлу актриса Анна Балинаныҥ куучынынаҥ акабыс П. В. Кучияктыҥ спектаклинде Караҥныҥ ролин ойногон деп уккам, сӱреен кайкаган эдим…
«Алтайдыҥ Чолмоны» сӱреен јаан камаанын јетирди бистиҥ одуга. Бис ойто бирлик болуп бириктис – бистиҥ кийнисте келип јаткан балдарыс бой-бойыла танышкандар. Кӧгӱсте бар болзо, ӧзӧгинде бар, угында бар неме тӱҥей ле келер, канында бар кайра јанар, кырма эмес, керсӱ болор керек. Конкурста туружарга отурала, акамныҥ баркаларына телефон соктым, Кош-Агашта Эжерге, Оҥдойдо Маринага, Малчиевтердиҥ келдине, Турачакта Женяга, ол јаргыда иштейт. Бу балдарды бой-бойыла таныштырдым, бистиҥ угы-тӧзис, јаш корболор биригип калды…
«Алтайдыҥ Чолмоны» најыларын јууйт» деп байрам-туштажу Кан-Оозында кӱӱк айда ӧдӧрдӧ, мен акту кӱӱнимнеҥ барып туруштым. Бу байрам кӱн мениҥ кӱним болгон ошкош: кӱндӱӱ-кӱрее, кур курчаткан, сый алган – газеттиҥ Быйанду самаразыла, конкурста туружып дипломло кайралдаткан. Кижиде озо ло баштап ичиҥде, кӧксиҥде, јӱрегиҥде санаа-укаа јараш болзо, бу јажыска јеткенисте берген јӱрӱмди оҥдоп јӱрер керек, кижи бойын кӧрӧтӧн, угатан, эдетен ӧй келген… Јерлештер, «Чолмонысты» тереҥжиде кычырала, кӧгӱске салзаар, кандый јилбилӱ – бойыстыйы бойсу ла. Мен база тӧрӧл газедимди энчикпей сакыйдым.
«Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» 100 јылдыгына ӱлгерлик сыйлар:

                    Марина Токтонова
Согононыҥ бажындый
Сок јаҥыс газедис.
Солун-собур угар деп,
Сӱрекей сени сакыйдыс.
Теҥериде јылдыстыҥ
Чодын алар арга јок.
Телекейдиҥ ӱстинде
«Чолмонноҥ» артык газет јок.

                  Содонбой Тадыров
«Алтайыстыҥ Чолмоны»
Бистиҥ сӱӱген газедис.
Кирип келзе, айылга
Јаш баладый сӱӱнедис.
Эмди сениҥ јаражыҥ,
Кӧптӧп ӧссин тиражыҥ.
Амыр-энчӱ тургайыҥ,
Бу мениҥ алкыжым.

Бичиген кижи Любовь Майчикова,
Кан-Оозы јурттаҥ