Алтайдын Чолмоны

Кузукташ быјыл кандый болор?

19.08.2022

Быјылгы куран айдыҥ курч сурактарыныҥ тоозына кузукташтыҥ сурагы киргени тегин эмес. Кажы ла јыл кӱстиҥ баштапкы эзини јайылып турган куран айда кузукташ керегинде сурак кӱӱнзебезес те тура берет. Нениҥ учун дезе, калганчы јылдарда кузук деген байлык тергеебистиҥ албаты-јонына акча-манат иштеп алар арга берип, байыдып, кӱч ӧйдӧ аргадап јат. Кузук јакшы бӱткен јылдарда улус оныҥ болужыла канча кире сурактарын бӱдӱрген эди. Быјыл мындый болор бо, ӧткӧн јылдарда чылап, тӱжӱмдӱ кузукташ ойто такып бурулар ба?

Кузукташты бӱдӱн јаан кампания-ишле тӱҥейлеер керек. Тегин, белен эмес кижи кузуктап болбос. Мӧшкӧ чыгатаны ойын эмес. Чыгып билер чыйрак эр улус керек. Эпшилерге мӧшкӧ чыгарга јарабас. Јажы кичинек, бу ишти бӱдӱрерге белен эмес балдарга, јииттерге мӧш кырлаарга база чочыдулу. Кӧп улус токпокторло токпоктоп, тобоголорды тӱжӱрерине ӱренип алган. Кӱчтӱ, је агашка чыгып болбос эрлер токпоктыҥ болужыла кузуктап турганы солун эмес боло берген. Оноҥ болгой агашты бензиндӱ киреелерле «токпоктооры» јӱрӱмге база кирип баштаган. Кузуктап турган улустыҥ амадузы јаҥыс – кӧптӧдӧ тӱжӱрер, кӧптӧдӧ јуур, кӧп акча-манат иштеп алар. Ол ло ок ӧйдӧ ар-бӱткенге салтарын јетирерин, јеткерге алдыртарга чочыырын ла та недеҥ де болзо айаарын албаты кезикте ундып койот…
2018-2019 јылдарда кузук сӱрекей јакшы бӱткен болгон. Республиканыҥ ла одоштой турган бастыра тергеелердиҥ иштегедий ле иштеер кӱӱндӱ улузы бистиҥ тайгаларды туй алып ийген. Баалар да јакшы болгон. Билелер билелерле биригип, миллионго једер акча-манаттаҥ иштеп алган деп айдыжып туратан эди. Тайга јерле јӱрер кӧлӱктерлӱ улус јакшы иштеп алган. Оноҥ болгой јойу, атту улус 300 муҥ салковой киредеҥ иштеп алган деп куучындар јӱрген. Ондый тӱжӱмдӱ јыл болгон, тӧрӧл јерис улузына мындый арга берген. Ол јылдарда кузук јаҥыс ла Туулу Алтайда јакшы бӱткен. Сибирьдиҥ арткан теергелеринде мӧштиҥ тӱжӱми бӱтпегени база учурын ойногон болор. Байлык кузукташтыҥ уч-турултазы керегинде куучын башка.
Јурттардыҥ улузы эски кӧлӱктерин јаҥызына, оноҥ артыгына солуп баштаганы элбеде кӧрӱнген. Айыл-јурттыҥ ээлери айлыныҥ ичин бӱткӱлинче јаҥыртып, мебель-техниказын эҥ артык модель-бӱдӱмдерге солуганын јурттардыҥ сӱрее-чӧп чачатан јеринеҥ кӧрӧр керек деп куучындар база јайылган эди. Сӱрее-чӧп чачатан јерлер айыл ичиниҥ эски не-немезиле ажындыра толгон. Оноҥ до ӧскӧ темдектер толо. Алтай бойыныҥ албатызына акча-манат иштеп алар арганы артыгынча бергени ол туру. Је ол ок ӧйдӧ каршулу керектер, тӱбек база кӧп болгон. Аймактарда, јурттарда ондый темдектер кӧптӧгӧн. Јеринеҥ сӱрӱшкен, адышкан, блаашкан, уурданган ла о. ӧ. сӱӱнчилӱ эмес учуралдар керегинде јетирӱлер кузукташ деген кампания ӧйинде база кӧп лӧ јайылган. Бу «кату» тооломго кӧп билелер јайрадылганын, тайгаларда кӧп јаҥы билелер тӧзӧлгӧнин, кӧп балдар чыкканын кийдирер бе, јок по, бойоор шӱӱп кӧрӱгер…
Былтыр ла башјыл кузук јокко јуук болгон. Оныҥ учун бу сурак аайынча ыҥ-шыҥ болгоныныҥ шылтагы ол. Је быјылгы кӱсте ол ойто ло катап кӱйбӱреп чыкты. Куран айдыҥ бажынаҥ ала кузуктайтан улус јууп тургандар јарлар берип, табышты эртеледе ле јайып ийдилер. Чой ло Турачак аймактардыҥ кузукчылары болбайсын. Мында кузукташ эҥ ле эрте башталып јат. Оҥдой аймактыҥ улузы јар кептӱ угузу јарлаганын кӧргӧн болбойыгар. Бу угузуда ӧскӧ улусты бойыныҥ тайгаларына јууктатпас, токпокторлу, киреелерлӱ кузуктаарын болдыртпас, ӧйинеҥ ӧткӱре кӧп кузуктабас ла оноҥ до ӧскӧ кӧп некелтелер керегинде айдылган. Је кузуктайтан ӧй јеткелекте ле аймактардаҥ келген јетирӱлерди ајарзабыс, ол ло бойыстыҥ јерлештерис јетире бышпаган кузукты јууп баштап ийген, јурттарда тобоголорды садып алып турган садучылар база табылып келген. Айдарда, акча-манат иштеп алар арга чикезинеҥ тура берерде, айдылган некелтелӱ угузу ундылып калды деп сананарга јараар ошкош.
Сыгын айдыҥ баштапкы кӱнинеҥ ала Оҥдой, Кӧксуу-Оозы, Шабалин, Чамал, Майма аймактарда кузуктаар окылу јарадылган. Бу ӧй Кан-Оозында – куран айдыҥ 25-чи кӱни, Кош-Агашта – куран айдыҥ 11-чи кӱни, Чойдо ло Турачакта – куран айдыҥ 15-чи кӱни, Улаганда – куран айдыҥ 15-чи кӱни. Је калганчы јетирӱлерле болзо, аймактарда, јурттарда кузукташ кидим башталып калган. Улус јетире бышпаган тобоголорды јууп, саткылап јат. Кезик јерлерде лесниктер, росгвардеецтер кузукчыларды кетеп, јууп алган тӱжӱмин блаап, штраф-тӧлӧмирлер салып туру деп јетирӱлер база бар. Је бӱгӱн ӱч аймакта окылу јараду иштей берерде, кузук јууйтан ишке кезедӱлер астай берер деп сананар керек. Куран айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала Кан-Оозыныҥ улузы кыймыктанып баштаар…
Је аймактарда, јолдыҥ ортозында турган байлу тайгаларлу Себи бажында кузукташ кӧндӱрезинеҥ ӧдӱп јат деп јетирӱлер толо. Ыраак тайгаларга кӧрӧ, эҥ ле тыҥ «табаруларга» Себиниҥ боочызы алдыртып јат ошкош. Мында айылчылар сӱрекей кӧп болот. Кузукту јылдарда мында јаҥыскандыра јӱрерге коркымчылу, полицияныҥ ӧлӱм-чилим де болуп турганы керегинде јетирӱлеринде айдылган.
Јаҥыс ла каршулу, јаман јаны эмес, је јакшы да јанынаҥ айдар болзо, кузукту тайгаларлу Алтайыс албаты-јонын азырап ла јат, јеткилдеп ле јат. Кузукташ керегинде кӧп бичиичилер бичигенин эске алып ийектер: Лазарь Кокышев «Тубазында» айткан, Кӱӱгей Тӧлӧсӧв кузукташты «Алтын лихорадка» деп адаган. Алтай кижиниҥ јӱрӱми тайгалу-ташту јериле тудуш болордо, оныҥ јӱрӱми байлу тууларыла, таскылдарыла, ар-бӱткениле чике колбулу. Аҥы-кужыла, кузугыла, јиилегиле, ӧлӧҥдӧриле бай Алтай јерис бойыныҥ балдарын – эл-јонын – куру артыргыспай, азырап ла јат, бӱдӱндеп-јеткилдеп ле јат. Бу ок ӧйдӧ улус бу байлыктарды аайлу-башту, тоомјылу, кичееп тузаланатан болзо…
Быјылгы кузукташ ӧйинеҥ озо башталып калган. Улус сакып билбес. Јоголголокто, арткан улус ончо јуугалакта кыймыктанар керек деп амадап, тайга-ташка чыккылап ла јат.
Быјыл бастыра Сибирьде кузук јакшы бӱткен деп јетирӱлер бар. Оныҥ да учун, байла, баа-чуузы учы-куйнында кандый болоры керегинде чокум тӱп-шӱӱлте јок. Је Шабалинде, Себиниҥ бажында, Оҥдойдо сумал тобоголорды 1300-1600 салковойго табыштыргылап туру деп јетирӱлер бар.
Адакыда, кузукташ деген јаан иш тыш-амыр, најылык айалгада, јакшызы кӧп болуп, карыкчалдузы ас болуп ӧтсин деп кӱӱнзеери артат.

Айгуль Майманова