Алтайдын Чолмоны

Ак-айастаҥ келген айылчылар

23.08.2022

(Кебизин куучын)

Јайгы эҥир. Тӱжиле кайнаган булуттар эҥиргери тарап-таркаарда, теҥериниҥ кӱнбадыш талазы килейе берди. Кырды ажа берген кӱнниҥ чогы арткан-калган булуттарга тийип, олорды кызартат.
— Эртен айас кӱн туратан эмтир. Кӧрзӧҥ, кийнин кызартып турганын. Аҥдаарга сӱреен jакшы болор. Барак па, уул?
— Кайдӧӧн барарыс, акабыс?
— Марчалу jаар кӧндӱгек пе? Анда jакшы jер — деп, Боктушка меге айдат. — Кырлаҥныҥ бажында отурып алатан jерлер бар…
Бис тӱжине ӧлӧҥ обоолоп, эҥирде тышкары ажанып отурганыс. Боктушка ӧбӧгӧн, бежен jашка jууктап калган кижи, чай ичериле мени кайкадатан. Ол бир чӧйгӧн чайды jаҥыскан ла ичип ийгедий. Бӱгӱн де ол чӧмчӧйӧ отурып алган, меҥдебей, шааjыҥ айакта чайды карарып калган эриндерине тийдирип, jакшызынып, амтандап ичет. Чайла кожо ол jаҥыс ла курут jийт. Боктушка ӧбӧгӧнниҥ чырайы кап-кара, чачы дезе ап-апагаш, буурайып калган. Кӧп улустыҥ айдыжыла болзо, ол jалкынга соктырган. Jе Боктушканыҥ ийде-кӱчи чыкпаган. Ол бӱгӱн де тӱште ӧлӧҥди jаан-jаан айрууштап, обоо бажаачы кижини арай ла аҥтара сокпой, иштенген.
— Jе, барар болзо, барар керек — деп, мен оныҥ jанына отурып, айттым. — Мылтык бар беди?
— Кӱӱниҥ бар болзо, мылтык кайда барар…
Ол ӱчинчи бе, тӧртинчи бе айак чайды чӧйгӧннӧҥ урды.
— Мен бир катап Марчалу jаар аҥдап баргам —деп, ол токыналу айдынды. — Акыр, башjыл ба, jок… Ол jыл мениҥ кичинек кызычагым чыккан. А-аа, ӱч jыл озо туру не. Ол тушта jай сӱреен изӱ болгон. Мен эҥирде белетенип алала, Марчалуныҥ бери jанындагы кобыга барып конгом.
Эртен тура таҥ jаҥы ла jарып келеедерде, манакайга отурып алдым – деп, ол куучынын оноҥ ары улалтат. – Jер jарып, агаштар сомдолып ла келерде, кӧк jарамас, эликтиҥ табыжы угулып келди. Бу кандый тӱрген келди! Кайракан кайда? Jаан удабады… Кӱлӱк jыраалардаҥ чыкты… Мениҥ jанымга jууктабай турды. Jаан ла куран эмтир. Акыр, мыны мынаҥ ла адып ийейин бе? Jок, эмеш сакып алар керек…
Куран меҥдебей, балтырганныҥ бажын jип турды. Мен эмеш токынап, jууктаганча атпас деп бек шӱӱнип алдым. Шак бу ӧйдӧ тӧрт кӱн кире эт jибегеним сагыжымга кирди. «Акыр, бу кайраканды адып алала, буурын мында ла быжырып jиир керек. Келтей будын Амырларга апарар, колдорын Jалаа эjемге берип ийерим. Ол беш балалу кижи, кайнадып jизин» — мынайда сананып турганчам, элик меге там ла jууктайт. Мен оноҥ ары амтанду санааларга алдыртадым: «Мӱӱзин айылдыҥ толугына кадаарым, бычкактарын эмегенимге берерим, jууп jатсын. Элик бычкак ӧдӱк эдинер керек».
Куран меге чек jууктай базып келди. Бир… ден… он беш ле алтам ине. Мылтыкты шыкап, jык ла берип ийдим. Jе божогон туру деп мык сананала, араайынаҥ туруп, ыштыҥ таркаарын сакып алдым. Эликтиҥ турган jерине базып келзем — неме jок! Куранныҥ изи тӧмӧн барган эмтир. Акыр, оны ээрге артып алар деп сананала, атка минип, исти ээчий jорттым. Чалынга ис билдирлӱ неме не. Кӱлӱк база ыраак ла барган ошкош. Истеп, кырлаҥды тӱже jортоло, кан чачылган ба деп кӧрзӧм, неме jок… Бу не болгон? Эликтиҥ изи экинчи кырлаҥды ӧрӧ бартыр. Мен дезе кийнинеҥ ле. Jе куран кырлаҥды ажа бертир. Изинде бир де кан jок. Бу кайтты не? Акыр, патронды кӧрӧр керек. Дробьтузын суккан болорым ба? Jок, jирме тӧрт картечьтӱ патрон болгон эмтир. Оныҥ бирӱзи ле тийген болзо, аҥтарылар керек. Та не болгон?
Бу ла ӧйдӧ меге карган улустыҥ айтканы санаамга кирди: «Аткалак аҥды ӱлешпегер — куру артарыгар…»
Боктушка ӧбӧгӧн куучынын токтодып, чӧйгӧндӧ калганчы чайды айагына уруп алды.
— Калак, уул, сен эликти кӧрзӧҥ, озо jиири керегинде сананба…
Бис унчыкпай, кӱнбадыш jаар кӧрӱп отурдыс. Бу jаҥыла айазып барааткан теҥери база ла кубулып баштады. Кырдыҥ ары jанынаҥ кара-кара булуттар чыгып келди. Томоноктор меге чек амыр бербейт. Боктушка ӧбӧгӧнди дезе олор керексибей турган ба эмезе оныҥ карарып калган эдине тыгынбай турган ба, jе ого чек jукпайдылар.
— Акабыс, слер канча jашту болдыгар?
— Быjыл кӱскиде тӧртӧн сегис болор… Пенсияга jетире эмди де узак — деп, кокырлаган айас айтты. Ол кӱлӱмзиренип ийерде, оныҥ маҥдайында ла jаагында чырыштар кырлайыжып келет. Бу кижи jиит тужында jараш болгон ошкош. Jалбак, jе тыҥ бийик эмес маҥдайында ак чачтар оҥ jаны jаар jыгылып калган. Jалбак эмес jӱзиндеги тумчук мӱркӱттийи ошкош, чичке эриндери салкынга ба, кӱнге бе кезилген.
— Слер тыҥ карган эмес, jе чачыгар кандый эрте буурайган, акабыс?
Боктушка ӧбӧгӧнниҥ jӱзи кенетийин кубулды. Тегин де кара эриндери там карарып, кӧзине кос чачып ийгендий бодолды. Ол албаданып кӱлӱмзиренип ийеле, албанла тыҥ эмес каткырды. Мен бу jаантайын ла соок бӱдӱмдӱ jӱретен ӧрӧкӧнниҥ каткызын кӧрӱп, “тегин ле не сурап ийдим” деп сананып калдым.
— Канайып эрте буурайгаҥ дийдиҥ бе?..
Ол меге удура мындый сурак сураганы, jилбилӱ куучынныҥ бажы деп сезип ийдим.
— Улус слерди jалкынга соктырган дежет…
— Кем айдат, оноҥ ук! Улус кижи керегинде нени ле айдыжатан туру не…
Экинчи сурагым неге де керек jок болгонын билип, jастырамды тӱзедерге санандым:
— Эртен канча киреде турарыс, акабыс?
— Jок, сен куучынды ӧскӧртпӧ! Куучындап берзин деп сураган болзоҥ, ук. Ӧй бис-те бар, теҥери де ойто булуттап туру. Байла, jаҥмыр jаар болор. Сен кӱчсинбей ле ол јаткан ээрлерди турага кийдирип койзоҥ…
Тура jӱгӱрип, ээрлерди турага тӱрген ле кийдирип ийдим. Боктушка ӧбӧгӧнниҥ кандый да jилбилӱ куучынын угарымды сезип, jӱрегим чек токынабай турды. Чачы буурыл бу ӧрӧкӧн коо сапту каҥзазын кӱйдӱрип, мынайда баштады:
— Бу керек он, он беш jыл кайра болгон. Мен кап- кара чачту, ийде-кӱчим эҥ тыҥ тушта кӧп аҥдайтам. Бир катап, база ла мындый эҥирде, аркада тыттыҥ тӧзинде туска элик кетеп атандым. Тӱжиле сӱреен айас кӱн кенетийин булуттап келген. Тустыҥ манакайына jедердиҥ кажы ла jанында теҥери кӱркӱреп, jалкын jалтылдап, ургун jаҥмыр ура берди.
Мен озо баштап байбак мӧштиҥ тӧзине jабылактангам. Jе кӱкӱрт там ла тыҥып ке-леедерде, тургун агаштыҥ тӧзине турарынаҥ jалтанып, jыгылган агаш бедиреп аjыктандым. Кӧрзӧм, кичинек jалаҥныҥ ары келтейинде кӧҥдӧй jадык кӧрӱнди. Акыр, ого jедер деп сананала, акты кечире jелдирттим. Jедип турганчам, бастыра бойым кӧбӧ бердим. Jадыктыҥ кӧҥдӧйине кирип ле аларымда, теҥери аайы-бажы jок jызырай берди. Мен мында маказырап jаттым. Меге эмди jалкын да, jааш та тийбес…
Jалкын там ла тыҥып, jерди чек ле прожектор чылап jарыдып турды. Кӱкӱрт дезе, трактор кӱркӱрегендий, бир де токтобойт. Jаан удабай jер оноҥ тыҥ jарып, јалкын бир де ӧчпӧй барды. Кӱкӱрттиҥ табыжына jер jарыларга тургандый. Адым тыҥ киштеп ийеле ары болордо, мен чылбырды ычкынып ийдим.
Кӱкӱрттиҥ табыжына jер jарыларга тургандый. Кулагымды алаканла jаба тутсам да, неме болбойт. Jалкынныҥ jарыгына чыдашпай, кӧзимди jумуп ийдим. Бу ла ӧйдӧ кенетийин тым боло берди. Сӱрекей тым. Jе кулагым божогон туру деп сананып, кӧзимди ачып ийдим…
Боктушка ӧбӧгӧн каҥзазын тоормошко кактап, калтазынаҥ таҥкы чыгарып, каҥзазына салып jадарда, оныҥ кӱчтӱ колдоры тыркыражып турганын мен кӧрӱп, кӧрбӧӧчи кижи болдым. Каҥзазын камызып алала, Боктушка куучынын оноҥ ары кӧндӱктирди:
— Кӧзимди ачып ийзем, теҥеридеҥ саҥ башка неме тӱжӱп келеетти. Бу не? Оноҥ чичке учуктый кандый да оттор jер jаар чачылган эмтир. Мында jажыл да, кызыл да, сары да, чаҥкыр да ӧҥдӧр бар эмтир. Тӱжӱп келееткен немениҥ алдынаҥ jажыл от jерди jарыдып турды. Кайкамчылу неме агаштардыҥ бӱрлерине тийерде, олор сынып, табыш чыгарып ийерде, угуп ийдим. Кулагым бӱдӱн ошкош! Бу неме (мынаҥ ары мен оны «куук» деп адаайын) мениҥ jаҥы ла келген кичинек акка келип тӱшти.
Шарга тыҥ тӱҥей эмес. Ол бу турган болчок турачактаҥ эмеш jаан болор, jе тыттардаҥ jабыс болгоны санаамга кирет. Кенетийин оныҥ «кабыргалары» ойылып, оноҥ jарык от айландыра jарытты. Ол ойдыктаҥ кижи дезе кижи эмес, аҥ дезе аҥ эмес, бир неме чыкты. Оныҥ бажы-буды кайда, оҥдободым. Ол сӱреен араай кыймыктанат. Чӧйиле берет, оноҥ ойто тартылып келет. «Кууктыҥ» келтейи ойылган кийнинде, кандый да табыш чек токтобогон. Табыш, радиостанцияда кандый эди, андый, чала Морзе азбукага тӱҥей, jе сыгырып, башкаландырып jат. «Кууктаҥ» чыгып келген курт (мен оны анайда ададым) шарды айлана jылды. Оноҥ мен jаар ууланды. Байадаҥ бери коркыырын да ундып койгон болгом. Курт мен jаар ууланарда, jе божогоным бу ла туру деп санандым. Jе ол мениҥ jаткан jадыгымныҥ jаныла ӧтти.
Бу неме эмди ле мениҥ кӧзимге кӧрӱнет. Кандый да jалтыркай неме эмтир. Эдинде бажынаҥ ала учына jетире та кӧстӧр, та бӱдӱми андый… Ол кӧстӧрдиҥ ортозында jажыл эт. Кадып калган, кӧп jерлердеҥ кезилип калган, агаштыҥ чобразы ошкош… Лаптап кӧрзӧм, ол jерле jылбай, jердиҥ jарым метр кире ӱстиле учуп бараадат. Канайдар, нени эдер?!
Карган улустыҥ айтканыла болзо, бу кудай jерге келип тӱшкени болбой. Оноҥ ӧскӧ не болор? Мен бойымда айдынадым: «Кайракоон, баш, кайракоон, баш! Мени тутпа, мени jибе! Кайракоон, баш!»
Олордыҥ тӱшкенинеҥ бери таҥкы азым кире ӧй ӧдӧ берди ошкош. Мен эмеш токынай бердим. «Куукла» болуп турган кубулталарды кӧрӱп jаттым. Кенетийин мен билбей калала, jӧткӱрип ийдим. Бу табышты уккан та jок, «куук» бастыра отторын ӧчӱрип, бойы кара неме болуп тура берди. Эҥир там ла караҥуйлап келеетти. «Куук» ол ло бойы турганча. Айландыра тымык. Кенетийин мениҥ jанымда ӧлӧҥ шылырады. Мен чочыган бойынча, кыйгырып ийгенимди билбей де калдым.
«Куук» мениҥ табыжымды уккан ла кийнинде бастыра бойы jарыла бергендий. Сӱреен jаан табыш чыгып, от jалт этти. Мениҥ бажымды не де jалап ийгендий бодолды. Бу ӧйдӧ мен санаамды ычкынып ийдим…
Ойгонып келзем, караҥуй кирип калтыр. Теҥериде jылдыстар сӱӱнчилӱ мызылдажат. Бир де кичинек булут jок. Мен jадыктаҥ чыгып, туруп келзем, бастыра бойым тыркыражып турдым. Адым jок эмтир.
Анайып мен тӱн ортозы ӧдӧ берерде, айылымга кирип келдим. Ӱйим мени кӧрӱп ийеле, кыйгырган бойынча jыгыла берген. Бу не болды?.. Кӧрӧр болзо, мениҥ тӱндий кара чачым, кардый ап-апагаш эмтир…
Боктушка ӧбӧгӧн куучынын токтодып, толголгон кара булуттар jаар кӧрӱп унчукты:
— Бу jаайтан эмтир, аҥдап барарга келишпейт пе?
Мен Боктушканыҥ jанында оныҥ куучыны керегинде сананып отурдым. Бу кижи чынды куучындаган ба? А бу эрдиҥ тӧгӱнин кем уккан?
Кенетийин, сакыбаган jанынаҥ, Боктушка куучынын оноҥ ары улалтты:
— Мен бир неделе кире айылымнаҥ чыкпагам. Келген улуска jалкынга соктырдым деп куучындагам. Бир ай ӧдӱп каларда, бу кайкамчылу jерге баргам. Кӧрзӧм, кичинек jалаҥныҥ чике ортозында jаан эмес jер кӱйӱп калтыр. Айландыра ӧлӧҥ саргара кадып калган. Jуук jанындагы тыттар база кӱйген. Бу не, ӧскӧ планетаныҥ айылчылары ба? Билбезим. Шак бу учуралдаҥ бери jалкын-кӱкӱрттеҥ чочып jӱрер болдым…
Боктушка куучынын божодып, тура jаар басты.
Эртезинде jаҥмыр таҥ аткалакта башталала, бозом эҥирге jетире jаады.

Сандыр Селбик-уулы.
«АЧ», 1978 јылдыҥ кӱскеери кыжы.