Алтайдын Чолмоны

Алтай калыктыҥ тӱштери керегинде

23.08.2022

«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ 100 јылдыгыла колбой, бойыныҥ ӧйинде газетле колбу туткан улусты эске алынадыс. Ондый улустыҥ тоозында алтай билимчилер ортодо философия билимдердиҥ баштапкы кандидады да деп айткадый Валентина Александровна Муйтуеваны адаарга јараар. Ол ӧткӧн чактыҥ кайда да јетенинчи јылдарыныҥ бажында, канчын јаш тужында, газетте иштеген. Оныҥ кийнинде ӧйлӧрдӧ, бийик ӱредӱ алып, тӧрӧл јеринде иштеп јӱрерде, улайын ла газетте бичимелдерин кӱӱнзеп јарлайтан болгон.
Су-алтай кӧрӱмдӱ, санаа-укаазы, ич-телекейи тереҥ ле байлык билимчи В. А. Муйтуева калыгыныҥ ак јаҥы, ич-кӧгӱс кӧрӱмдери, билимдери јанынаҥ шиҥжӱлӱ иштер ӧткӱрип, бир канча бичиктерин де чыгарган. Је салымы кату болуп, ак јарыктаҥ арай ла эрте јӱре берген. Јӱрген болзо, кыйалтазы јоктоҥ кӧпти шиҥдеер, кӧпти биске, келер ӱйелерге јартаар, артырар эди. Мен 2009 јылдыҥ кӱзинде Валентина Александровнаныҥ «Алтай калыктыҥ тӱштериниҥ учуры ла белгелери» деп калганчы бичигиниҥ таныштыру-презентациязында болгом ло ол керегинде газетке бичиген эдим. Ол тушта билимчи меге алкышту ла тоомјылу сӧстӧрин бичип, бу ижин сыйлаган. Онойдо ок менде Валентина Александровнаныҥ «Кожоҥым калзын Алтайга» деп ӱлгерлик јуунтызы, оныҥ јууп чыгарган «Тойдыҥ јаҥар кожоҥдоры ла башпаадылары» деп бичиги бар. Ол бу бичиктерин су-калтай, байлык тилле бичигени оморкодулу. Баштапкы бичигинеҥ алынган чӱмдемелдериле кыскарта да болзо, таныштырар, «АЧ» газеттиҥ најызы, авторы болгон, јайалталу ла кӧгӱстӱ билимчини эзедер деп санандым.

Алтай калыктыҥ тӱштери ле олордыҥ учуры кудай јаҥыла тудуш. Алтай улустыҥ тӱштери, белгелери, ырымдары, ыралары олордыҥ кудай јаҥына тӧзӧлӧнгӧн болзо, боододо бойыныҥ белгези, тӱштери бар, ол боодо кудай јаҥга тӧзӧлӧнгӧн, орус калыктыҥ тӱштери ле олордыҥ учуры христианский кудай јаҥныҥ тӧзӧлгӧниле тудуш учун, олордыҥ учуры база алтай јаҥдулардыҥ тӱштерине тӱҥей эмес.
Кижиге кандый ла тӱштер тӱжелер. Кижиниҥ тӱжи, оныҥ учуры айдыҥ бӱдӱминеҥ: јаҥызынаҥ, эскизинеҥ камаанду, анайда ок кандый ӧйдӧ уйуктап јадала тӱженген: эртен тура ба, тӱште бе, кызыл, орой эҥирде бе, тӱнниҥ кандый ӧйинде – олорло тудуш. Кижи кыска ӧйдӧ ӱргӱлеер, туујыраар, карамтыктаар, јулкай уйуктаар, бу уйкуда кижи кӧрӧ, учурлу ла јулкас-куру тӱштер кӧрӧр аргалу. Тереҥ ле сыр уйку уйуктаган кижи тӱш тӱженбей јат. Оноҥ ӧскӧ кижи караҥ (каран) бастыгар. Караҥ бастыккан кижи јӱӱлип, «кара немеге тумалаттырып» турар учун, база учурлу тӱш тӱженбес, тӱжензе – коомой учурлу болор.
Кижиниҥ тӱш јери – ол јерде. Тӱш тӱженген кижи «тӱш јеримде», «ол јерде» деп айдар. Кижи бойын тӱжензе, тууразынаҥ кӧрӧр. Тӱш јеринде кижи канайып ла, нени ле эдип, кайда ла, кандый ла јерлерде јӱрер. Јаш, јиит тужында јӱрген, ойногон, эр кемине јеткен тужында, кече-башкӱн де болгон јеринде јӱрер. Ол анайда ок качан да болбогон до јерде јӱрер. Бир јерди тӱженип јадала, ӧскӧ дӧ јерге барып калган турар.
Тӱш јеринде кижи кандый ла улусла кожо болор. Таныш эмес улусла ол эмезе божоп калган улусла да јӱргенин тӱженер. Таныш эмес кижиниҥ кандый бир аҥылу темдектери, чырай-бажы кандыйын јуук улузына куучындаза, олор ол кижиниҥ кебериле кем болгонын танып та ийер. Бу јердеги билер улузыла кожо јӱргенин кӧрӧр, энедеҥ чыкпаган да кижини ак-јарыкка келетенин, оныҥ уул, кызын озолондыра тӱженип салар аргалу. Энедеҥ чыкпаган кыс бала болзо, ол сырга, јӱстӱк болуп ол эмезе ӱй кижиниҥ тудунар-кабынар немелери ажыра тӱжелер. Энези јаҥы платье де кийип алган тӱш јерде јӱрер. Уул бала туулатан болзо, мылтык, ат болуп, ол эмезе эр кижиниҥ тудунар-кабынар не-немелери болуп тӱш јеринде кӧрӱнер.
Кижиниҥ тӱштерин, караҥ туттуртканын (басканын) кошпозо, мындый бӧлӱктерге бӧлиирге јараар: куру, јулкас, кӧрӧ лӧ учурлу тӱштер.
Кижиге теп-тегин, куру тӱш тӱжелер. Темдектезе, тӱш јеринде кӧзӧр ойнозо, кӧзӧр ойногон улус кӧргӧни – куру тӱш. Ондо учур јок. Анчада ла уйуктаар алдында тойо ажанган ол эмезе эзирик кижи куру тӱштер кӧрӱп јат. Ондый ӧйдӧ коркынчылу да тӱштер тӱжелер аргалу. Оны «аракыныҥ јӱӱлгеги, јӱӱлгек тӱжи» деер. Ол эмезе уйуктаар алдында тойо ажанган кижи тӱжин база «јӱӱлгексӱ» тӱш, «јӱӱлип јаткан эмтирим» – деп, ого бир де учур бербес.
Анайда ок јулкас, куру тӱштер кижиниҥ кере тӱжине кӱнди канай ӧткӱргенинеҥ, кӱнниҥ кубулып јатканынаҥ ла оноҥ до ӧскӧ шылтактардаҥ улам тӱжелер аргалу. Јулкас тӱш учурлу тӱшке тӱҥей тӱжелер. Је ол тӱш тӱженген кижиниҥ јӱрӱминде бӱтпес. Оны куру тӱштиҥ бир бӱдӱми деп айткадый.
Кижи јулкас тӱштердеҥ ӧскӧ кӧрӧ, учурлу тӱштер кӧрӧр. Бу байлу тӱштерди кажы ла кижи тӱженет. Је кезик улус тӱжине учур бербей, оны керексибей јат. Алтай улус ортодо тӱшчи де улус туштап јат. Ондый кижи арјанынаҥ кӧрӧ тӱш тӱженер болуп бӱткен дежер.
Кӧрӧ тӱш тӱженген кижи тӱш јеринде келер ӧйдӧ оныла, тӧрӧгӧн-тууганыла, бала-барказыла, айландыра кӧрӱш-таныш улусла, мал-ажыла не болотонын бир де кубулта јогынаҥ, бу ла јердеги чилеп, кайда, кемле, не болорын ажындыра тӱженип салат. Кӧрӧ тӱш кӧргӧн улуска мен кӧп туштагам, ол мениҥ студенттеримниҥ, таныштарымныҥ, тегин ле јолугып, куучындашкан улустыҥ ортозында туштап туратан. Анчада ла этнографический практика болзо, улусла тушташканда, олор бойлорыныҥ кӧрӧ тӱштери керегинде куучындайтандар.
Качан да, мен Мӱндӱр-Соккондо тӧҥниҥ ӱстинде јуртты ајыктап отурарымда, бир јиит уул базып келген. Оныла куучындажып отурала, «Слер кӧрӧ тӱш кӧрӱп тураар ба?» деп сураарымда, ол уул јурттыҥ ортозыла тудулып јаткан чеден-ограда јаар колыла уулап айткан эди: «Бу мынайда чедендеп саларын мен эки јыл кайра тӱженип салган болгом. Ол тӱженген тӱжимле болзо, чеден эмди мынайда тудулар» – деп, меге кийнинде чеденниҥ тудулган јерин кӧргӱскен. Экзаменге келген студенттер де кезикте кайкаган-сӱӱнген чырайларлу турар. Бир катап «Неге сӱӱнип туругар?» – деп, бир студенттеҥ сураарымда, ол экзамен алдында тӱженген тӱжин куучындаган эди: «Мен тӱш јеримде экзамен табыштырарга кирип келеле, Слердиҥ оҥ јанаарда јаткан билетти алала, куучындап турарымда, Слер мениҥ каруумды угала, мактап турганаар. Тӱш јеримдегизиндий ле болды. Билеттиҥ номерин де кӧргӧм, је ойгонып келеле, ундып салгам, оноҥ сананып таап болбогом». Бир тӧрӧгӧн уул мынайда кородоп туратан: «Коомой болорго турганын мен тӱженип саларым, ого санааркап турганчам ла, тӱш јеримде тӱженген тӱжим чын ла болуп калган турар. Кезикте тӱженген тӱжимди ундып та салзам, кандый бир керек боло берзе, ол керегинде тӱжимде не тӱжелгени санаама кирип келер».
Тӱш деген неме саҥ ла башка. Кӧрӧ тӱштерди бойым да тӱженедим. Јиит тужымда университетке киргенимди, аспирантурага барганымды ончозын кӧрӧ тӱженип салгам. Кезикте тӱженген тӱжим јӱрӱмде бӱдӱп турар: «Оноҥ ары не болотон эди» – деп сананып турарым. Студент болорымда, бир катап таныш эмес јерде корумдар казып турала, кышкыда тӱжимде корумдар каскан јер санаама кирерде, кайра кӧрзӧм, чындап та, тӱш јеримде кӧргӧн кыр турган, оныҥ эдегиле суу аккан, мен бу јерде ол тушта тӱш јеримде болгом.
Кӧрӧ тӱш јаҥыс ла келер ӧйди эмес, анайда ок ӧткӧн дӧ ӧйди кижиге кандый бир јарт эмес керекти тӱш јеринде кайда, канай болгонын кӧргӱзер аргалу. Тӱштиҥ јажыды билимде учына јетире јарт шиҥделбеген де болзо, ол кижиниҥ јӱрӱминде кезик ӧйдӧ јаан камаанын јетирип јат. Кызалаҥга кирген кижи јакшы тӱш тӱжензе, ого ийде-кӱч те кожулар. Кижи ыраакта јӱргенде, тӱш јеринде бала-барказын, тӧрӧгӧн-тӧркӱнин кӧргӧндӧ, база санаа-кӱӱни јарып турар. Кижиге иженчи де болор. Јаман тӱш тӱженген болзо, база ајарыҥкай болуп, болотон јаман немеге белен болуп, кыйып ӧдӧ бергедий айалга тӧзӧӧр аргалу. Кандый бир тӱштеҥ улам кижи јӱрген јӱрӱмин айландыра сананып, оны кубултып та турар.
Оноҥ ӧскӧ бир бӧлӱк тӱштерде болотон неме чике эмес, је кандый бир темдектерле тӱжелер, андый тӱштер кӧрӧ тӱштердеҥ башка да болзо, учурыла чын болор. Темдектезе, јарлу журналист Г. Калкин јууда јӱрерде, оныҥ шыркаладып ийгенин энези канайда тӱш јеринде кӧргӧнин «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте эске алынып, мынайда бичиген эди: «Ол тушта Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ сыраҥай ла изӱ ӧйи болгон, чокымдап айтса, тӧртӧн эки јылдыҥ июль айыныҥ тӧртинчи кӱни, тал-тӱштеҥ эмеш ӧдӧ берген кирези, шак ла бу кирезинде мен ыраак Дон сууныҥ јаказында уур шыркаладып ийген болгом. Энем дезе бу кӱн Улаган аймагында Паспарты јурттыҥ ӱсти јанында Калбагай деген ӧзӧктӧ ӧлӧҥ чапкан болуптыр. Тал-тӱште кожо барган Олыйана ла Наталый деп эки кысла кожо ӱделеп алала, ойто ло катап ӧлӧҥ чабарга баскылап отурган эмтир.
«Оноҥ базар чыдалым чек ле јок боло берерде, јажыл ӧлӧҥниҥ ӱстине јада бергем» – деп, энем кийнинде, тӧрт јыл јуулажала, фронттоҥ јанып келеримде, меге куучындаган эди. Энем ол ло јада тӱжеле, та уйуктай берген, та канайып караҥытай берген болбой, байла. Тӱш јеринде болбой кайтсын, кӧрӧр болзо, ӱсти јанында бир чаал мӧш турган эмтир. Ол чаал мӧштиҥ чичке бажында сок јаҥыс кузук, ол кузукты бир кара мӱркӱт шуҥуп келеле, јарын јанын јара тееп ийерде, оныҥ балузы кызара кӧрӱнип, чаганазы кӧстиҥ јажындый мелтиреп турган. Кара мӱркӱт катап ла шуҥуп келерде, кайдаҥ да кызыл мӱркӱт удура учуп келеле, чаал мӧшти эбире учуп, кара мӱркӱтти сӱрӱже берген. Энем ойгонып келеле кӧрӧр болзо, чаал мӧш тӧ јок, эки мӱркӱт те јок, байагы кыстар энемнеҥ јаан ыраабаган эмтир. Энем дезе, чочыган бойынча, тура јӱгӱрерде, эки буды да сыстабайт, сын-арказы да јеҥил, кыстарга јаба једижип барала, јаҥы ла кӧргӧн саҥ башка тӱжи керегинде куучындаган эмтир.
Анайып, энем мениҥ јууда јӱреле шыркалатканымды ол ло кӱнде, ол ло часта билип алган эди, айла, мениҥ ӧлбӧй артып та калганымды ол кузук ажыра билип алган».
Мындый бӱдӱмдӱ тӱштер бултаартып, чике эмес, је не болорын, ол эмезе болгонын кандый бир темдек ажыра учурын јарт кӧргӱзип турган деп айдар керек. Мен тыҥ оорып турган ӧйлӧримде јаҥы турага кӧчӱп, кирерге ле турарым. Кӱнӱҥ ле андый тӱштер тӱжелер. Је тураныҥ кандый бир немези јетире эдилбеген, кирип болбой ло јӱрерим. Тӱштиҥ учурыла, јаҥы тура бӱткен, ого кӧчӱп келген болзом, ада-ӧбӧкӧм јаар јана берер эдим. Бир ӧйдӧ ӧдӱгимди де таппай калатан тӱштер јаантайын тӱжелетен болгон, јаш балдарга да курчадып алган јӱретем. Тонымныҥ эдеги де јыртылып калганын кӧрӧтӧм. Мындый тӱш кижиниҥ тӱжине бир катап кирген болзо, керексибей, оны ундып салар, је јаантайын тӱжине кирип турза, акыр, бу тӱштиҥ учуры кандый не деп јилбиркей берер. Айса болзо, оныҥ да учун тӱштерди, олордыҥ учурын сананып, јууп, бичик бичип јатканымныҥ шылтагы, байла, ол болор.
Кижи божоп каларына учурлалган агаш јыгылган, тиш тӱшкен тӱштердеҥ башка, алтай улуста база бир тӱш бар. Ол каткымчылу, је учурыла коркымчылу. Јаан улус айдар: «Кижи тӱжинде канай ла, кайда ла јӱрер, нени ле эдер, јаҥыс ла кӧдӧниниҥ ӱйдиле суу ичпес». Мен кичинек болорымда, сурап туратам, «а ичсе, не болор?» – деп. Ол сӱрекей јаман тӱш дежетен. Андый тӱш кӧргӧн кижи удабай божоп калар.
Алтай улус тӱженген тӱжиниҥ учурын оҥдоорго кыйалта јок мындый темдектерге ајару эдип јат: ӧрӧги теҥериле, кудайла, оныҥ јайаган јайаандарыла колбулу тӱштер тӧзӧлгӧзиле – јакшыга, Эрлик-Бийдиҥ јайаган не-немелери кижиниҥ тӱжинде тӧзӧлгӧзиле коомойго кирер. Је ӧрӧги де, тӧмӧнги де кудайлардыҥ јайагандары кижиниҥ тӱжине киргени ол јӱк ле тӱштиҥ тӧзӧлгӧзи болзо, оноҥ ары тӱштиҥ учурын оҥдооры тӱште не тӱжелгенинеҥ камаанду эмтир. Темдектезе, кижи тӱш јеринде мӱркӱтти кӧргӧни – јакшыга: ол ӧрӧги кудайдыҥ јайаган кужы, је мӱркӱт балулу, учуп болбой турганы, оныҥ ӧлгӧнин, кандый бир кӱчтӱ аҥ-кушка јара тартырып турганын кӧргӧни – коомойго, нениҥ учун дезе, ару куш оору-јоболду болзо, оны тӱш јеринде кӧргӧн кижиге ол эмезе кемле колбулу тӱш болгон ол кижиге оору-јобол, јеткер јолдолып јат деген оҥдомолду. Айдарда, кудайдыҥ јайаган аҥ-кужын, агаш-тажын кӧргӧни јакшыга да болзо, је олорды оору-јоболду, сынык-бычык, балу-куртту деп кӧргӧни – јаманга.
Ол эмезе кижи тӱш јеринде теҥериле тудуш аҥ кӧрӧлӧ, оны адала, эдин кайнадып, тойо јип јатканын кӧргӧни – ол кӧрӧ тӱш эмес болзо – јакшыга эмес, тӱжелген тӱштиҥ учурыла – коомойго, оору-јоболго. Нениҥ учун дезе, кижи кудайдыҥ малын ӧлтӱрип, оныҥ эдин јип јат. Оны атпай, эдин јибей, тӱш јеринде јаражын кайкап кӧргӧни, ого болушкан болзо, ол эмезе кижини ол тынду кандый бир кату керектеҥ аргадап алган болзо, андый тӱшти јакшыга деп айдар эди.
Алтай улуста аҥды кижи бойыныҥ кӱӱниле, чечен адыжыла адып болбос деп оҥдомол бар. Ол аҥдап јӱрген тууныҥ, јердиҥ ээзиниҥ малы. Ээзи аҥды аҥчыга берзе, аҥчы оны адып алар, бербезе – куру јанар. Аҥдап јӱрген јердиҥ ээзи ого бергенин аҥчы тӱженип салатан болгон. Аткан аҥын јердиҥ ээзи де ого берген болзо, немениҥ тынын кыйганыла коштой кезедӱлӱ, тудулу, аҥчы ол јерде кату каруузына турар учун, аҥдап јӱреле, тынду неме аткан кижи бойын јажырып турар. Оныҥ учун аткан аҥын бойы сойбос. Ол ло шылтактаҥ улам аҥдап јӱрген улус бойлорын јажырып, бой-бойын аттарыла да адабас болгон, одуга келеле, бултаартып, ондо, мындый да јерде, бир неме јыгып койдым деп куучындаар. Оны угала, кожо аҥдап јӱрген аҥчылар адып салган аҥын сойорго атанар. Бойы кӧкӱп: «Мен ондо аҥ адып салдым, тен тыҥ ла чечен кижи болтырым…» – деп мактанза, ого оныҥ кийнинде тайганыҥ ээзи аҥ адып аларга бербес, аҥга туштабай, куру аҥдажы кӧптӧй берер деер.
Качан кижиниҥ тӱш јерине Эрлик-Бийдиҥ тындулары киргенде, тӧмӧгинеҥ келген аҥ-кушты, агаш-ташты кӧргӧни коомойго до болзо, бу тӱштер база эки учурлу. Кижи тӱш јеринде бука ол эмезе уй кӧргӧни – јаманга. Ол – «соок тумчукту», тӧмӧгиниҥ каралу малы. Тӱш јеринде уйга сӱстӱртип, оноҥ качып турганы – јаманга, је качан кижи уйдаҥ качып, оны айдап, айрылган болзо – андый тӱшти јакшы деп айдар. Тӱш јеринде кӧрӱнген јеткер, тӱбек бу јерде кыйый берер. Кижиниҥ оору-јоболдоҥ, ӧлӱм-јилимнеҥ айрылганыныҥ темдеги. Мындый тӱш учурыла јакшыга боло берерин ајаруга алар керек. Анайда ок алтай кижиниҥ тӱш јеринде тӧӧ кӧргӧни – коомойдыҥ темдеги, ол тӧмӧги ӧрӧкӧнниҥ јайаган каралу тындузы, оныҥ учун оны јеҥип, айрылып чыкканы – база јакшыга, јеҥдирип ийзе – коомойго, сарлыкты тӱш јеринде кӧргӧни – коомойго, эчки, јуҥма – коомойго, ол база ол јердиҥ малы, алтай улуска бу да јерде оныҥ кебериле, эчки болуп кубулып алган тӧмӧги улузы – алмыстар кӧрӱнер аргалу деер, киске – тырмакту тынду, база ол јердиҥ учун, кижиниҥ тӱжине кирзе – јаманга. Је олордоҥ качып, согужып, јажынып, туттурбаза – оору-јобол, јеткер кижиниҥ јаныла ӧдӧ берер. Чочко тӱжензе, алтай улус «тамыныҥ абызына туттурган» дежер. Чындап та, чочко – ол кара тынду. Оны Эрлик-Бий јайаган. Кижи суудаҥ чыгып болбой турганы – оору-јобол. Суу база кара ийделӱ. Ол Эрлик ӧрӧкӧнниҥ эдими, оныҥ учун оноҥ чыгып болбогоны – јаман. Кандый бир кара-јоролу тындуга сӱрдирип, сууны кечип болбогоны – коомойго болзо, кече бергени – јакшыга, јеткердеҥ айрылып калганы.
Је тӱштиҥ учурын оҥдоорго јаҥыс ла тӧмӧги ле ӧрӧги кудайлардыҥ јайагандарын јарт билер керек эмес, кажы ла сӧӧктӧ бойыныҥ ӧрӧртинеҥ ле тӧмӧртинеҥ келген агаштарын, тындуларын билер ле олорды ајаруга алар керек. Кижиге бойыныҥ сӧӧгиниҥ аҥы-кужы кӧрӱнгени – јаманга эмес. Сӧӧктиҥ тындузыныҥ, агажыныҥ арузы да, каралузы да кижиниҥ тӱш јеринде кӧрӱнген болзо, тӱштиҥ учуры јакшы тӧзӧлгӧлӱ боло берер. Темдектезе, мундус сӧӧктӱ кижи тӱш јеринде бука кӧргӧни – јакшыга, ол сӧӧгиниҥ тӧмӧги јердеги байлаган каралу тындузы да болзо, је олордыҥ коручылы. Оныҥ учун мундус сӧӧктиҥ кижизин тӱш јеринде буканыҥ кезедер аргазы бар да болзо, је јаманы јетпес, каразы тутпас. Ӧскӧ сӧӧктӱ улустыҥ тӱш јеринде бука кӧргӧни коомойго болор аргалу.
Оноҥ ӧскӧ кижиге ӧрӧги-тӧмӧгизи ылгаштырылбас бир бӧлӱк тескери учурлу тӱштер тӱжелип јат. Ондо кудайдыҥ јайаган тындузы, агаштары учурыла кижиге коомой, јаманга деп кӧрӱнер. Эрлик-Бийдиҥ јайаганы кара-јоролу эмес, кижини корулап, оору-јоболдоҥ айрып турар да деп тӱжелер. Темдектезе, кижи тӱш јеринде јаш бала, эне-адазын, кезикте божоп то калган јуук улузын кӧрӧр. Је олор кижиге коомойын јетирерге турар. Тӱш јеринде јаш бала кӧргӧнинде кандый јаман бар, ол ару, кижиге кандый да јаманын јетирбес деп санангадый. Је алтай улустыҥ тӱжинде оныҥ учуры чек саҥ тескери. Алтай кижи тӱш јеринде јаш бала кӧргӧнин јаманга дежер. Нениҥ учун дезе, кара неме, байла, кижиниҥ коручылдарын ӧдӱп, оныҥ тӱш јерине кирерге, тӧгӱнденип, ару јаш бала болуп кубулып, тӱжине кирип, кижиге коомойын јетирип турганы деп оҥдоорго јараар. Кижиниҥ тӱш јерине кирерге умзанып турган кара неме бойыныҥ бӱдӱмиле келзе, оны кижиниҥ коручылдары божотпос. Алтай улус кижи айлу-кӱндӱ Алтайда јаҥыскан јӱрбес деер. Ол алдынаҥ-ӱстинеҥ коручылдарлу јӱрер. Оҥ јанында кудайынаҥ коручылду, сол јанында кара неме тӧмӧгинеҥ келип, корулап јӱрер. Оныҥ кийнинде кажы ла айылдыҥ бозогозында айылдыҥ, тураныҥ коручылдары бар, алтай улус оны «эжик сакычы» деп айдар. Оныҥ учун кажы ла кижиниҥ јуртында айлыныҥ эжиги, бозогозы байлу. Айылдыҥ эжигин мергедеерге, бозогого отурарга јарабас, туш кижи айылга кирзе, оны эжиктиҥ јанына тургуспас, бозогого бастыртпас.
Бир канча јыл мынаҥ кайра «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте Э. Тӧлӧсов јаш бала тӱжелген тӱш керегинде мынайда бичиген эди: «…Улай ла кӧрӱнер тӱштер бар. Бир јиит кижиниҥ тӱжинде јаш балдар тӱжелер, чууда, ол эмезе базып јӱрген бала айрылбас болгон, бабыйлар оныҥ арка-белине артынып, айдары јок окшоп турар. Ол бу јаантайын тӱжелип турган тӱштиҥ учурын угарга јаан јашту, неме билер кижиге баштанган. Ол кижи «сеге, балам, јеткердиҥ јееги коштонып турган эмтир, кӧлзӧӧндӱ јерде болорыҥда, кӧрмӧс сӱнеҥди айдай берген эмтир. Эмди сеге бууга салынарга јаан ла болзо бир ай арттыр» деген. Албатыныҥ айдыжыла болзо, улай ла јаш бала тӱженип турган кижиге јеткердиҥ јееги коштонып турганыныҥ темдеги деп јартаган».
Јаш баланаҥ ӧскӧ кудайдыҥ јайаган ару неме болуп, кижиниҥ тӱжине кой кирер. Ол ару тынду – «изӱ тынышту мал» да болзо, кижиниҥ тӱжине киргенде, учурыла кара неме, кӧрмӧс деер. Оны кӧргӧни, кабырып јӱргени, эдин јигени – коомойго.
Кижиниҥ божоп калган ада-энези балазын айлу-кӱндӱ Алтайында бойыныҥ салымыла јӱрзин, јажайтан јажын јажап салзын деп, ол јерде ого кара неме јууктатпай, база корулап јӱрер дежер. Је олор кижиниҥ тӱжине кирип, балазын согуп, айткылап, јединеле, бойыла кожо апарарга амадап турган болзо, андый тӱштиҥ учурын «ол кижиниҥ эне-адазы эмес, олор болуп кубулып алган кара неме» – деп, алтай улус айдар. Олордыҥ айдыжыла болзо, ада-энези, јуук улузы кижиниҥ тӱжине киргенде, коркыбас керек, олор кижиниҥ коручылдары болор. Оныҥ кийнинде эне балдарын ол јерге апарып болбос деер, энениҥ ак сӱди балдарына јаман эдерге бербес. Андый да болзо, кижини божоп калган эне-адазы, каргандары айланар аргалу. Андый тӱштердиҥ учурын олор чын јердӧӧн јанбай, бала-барказын айланыжып турган учун тӱжелип јат деер. Балдарына тоҥ ӧткӱре кару улус албанла ба, ол эмезе тӱш кӧрӱп јаткан кижиниҥ бойыныҥ кӱӱниле бе, бу јердеҥ апарарга амадап турар. Божогон кийнинде, олордыҥ сӱр-сӱнези онойдо кылынар, айлы-јуртынаҥ, балдарынаҥ, баркаларынаҥ айрылар, ол јер јаар барып токынаар кӱӱни јок учун дежер. Айыл-јуртын айланып турганы – ол божоп калган кижиниҥ сӱнезиниҥ билгениле болзо, јакшы ла керек эдип турган. Тыҥ сӱӱген кижизинеҥ айрыларга кӱч, кожо ло јӱрер кӱӱндӱ. Ол кижи оҥдобой јат: ол јер ле бу јер – эки башка јер деп, мында јакшы неме – ол јерде јаман. Ондо јакшы болзо, айлу-кӱндӱ Алтайда – ол коомой деп.
Баратан јериндӧӧн барбай, божоп калган кижиниҥ сӱр-сӱнези айыл-јуртын айланып, бала-барказыныҥ тӱш јерине кирип турган болзо, алтай улус курсак-тамак кайнадып, јуук, айылдаш улусты айттыртып, олорды чайладып салза, божогон улустыҥ сӱне-сӱри токынап, ыраай берер деер.
Божойтон ӧйинеҥ озо божогон кижиниҥ сӱнезин ада-ӧбӧкӧ бойыныҥ јериндӧӧн кычырбас учун, озогыда алтай улус кам, неме билер ол эмезе јарлыктап турган кижини айыл-јуртына алдырып, јаҥын јаҥдадып, айыл-јурттаҥ ыраадып, оны баратан јерине ийип туратан болгон. Айлу-кӱндӱ Алтайда јаткан улус јиит тужында божогон бир келинниҥ сӱнезин камныҥ болужыла ада-ӧбӧкӧниҥ јерине аткарып јатканын орто изӱ айда 1860 јылда немец укту јорукчы В. В. Радлов Кеҥи кӧлдиҥ јанында кӧргӧнин мынайда бичиген: «Мен айылга кирип барарымда, ондо јирме кирелӱ кижи отурган. Айылдыҥ ээзи Попой деген кижи меге айткан: «Бир канча неделе мынаҥ озо эмегеним божогон. Эмди оныҥ сӱнезин атандырарга Кадын ичинеҥ кам алдырткам». Кам тышкары камдап турала, айылга кирип, отты айландыра базып, божогон келинниҥ адын адайла, ары-бери кӧрӱп турган. Оныҥ кийнинде ол келинниҥ ӱниле јайнап, оны јуук улузыла, балдарыла кожо артырып салзын, ада-ӧбӧкӧниҥ јери ыраак, барарга коркып турум, ол јердӧӧн барза, ойто бейин келип болбозым деп комудап турган. Кам дезе, оны бир де карамдабай, тартынган кӱчтӱ немелериле келинниҥ сӱнезин тударга айылдыҥ ичиле бедирей берген. Учында оныҥ сӱнезин орбозыла јаба базып, тӱҥӱрин јерге јаба салып, ого кийдиреле, божогон кижиниҥ сӱнезин тӧмӧги јерге апарарга камдай берген» (Радлов В. В. Из Сибири. – 1989, 398-399 бӱкте).
Оныҥ кийнинде бис алтай калыктыҥ тӱштерин шиҥдеп турала, база бир кудай јаҥла колбулу тӱштерге туштадыс, ол оҥдомол кижиниҥ бойыла тудуш. Тӱш јеринде кижиле колбулу не-неме тескери болуп оҥдолор. Темдектезе, кижи тӱш јеринде сӱӱнзе – тӱбекке. Тӱш јеринде ыйлап турза – сӱӱнер. Каткырып турган болзо – ыйлаар. Бу тӱштердиҥ учуры нениҥ учун мындый дезе, ол јер – тескери јер. Коомой, арык мал ада-ӧбӧкӧ јеринде семис јакшы болор. Ол јаар оору-јоболду кижи барза – су-кадык болор.
Айдарда, ӧрӧ бичилгенинеҥ кӧргӧндӧ, алтай калыктыҥ тӱштери алтай кудай јаҥына тӧзӧлгӧлӧнгӧни јарт билдирип јат. Чын тӱштиҥ учурын оҥдоорго кижи бойыныҥ кудай јаҥын, оныҥ кӧрӱмин билери сӱрекей керектӱ.

Нина Бельчекова белетеген