Алтайдын Чолмоны

Газедистиҥ тӱӱкизин кем шиҥдеп кӧрӧр?

23.08.2022

Сок jаҥыс алтай тӧс газедистиҥ тӱӱкизи шиҥделбеген деп чикезинче айдар керек.
ХХ чактыҥ 22-чи jылынаҥ ала 60-чы jылдарга jетире «Кызыл Солын Табышта», «Ойроттыҥ jеринде», «Кызыл Ойротто», кыскарта айтса, «Алтайдыҥ Чолмонында» кемдер иштеген?
Газет кандый ӧйдӧ кандый сурактарды кӧдӱрген? 1920-чи јылдарда транспорт, телефон-колбу jокко jуук ӧйлӧрдӧ кобы-jиктерде jаткан кычыраачыларла колбуны газет канайда туткан?
Газеттиҥ башкараачылары кемдер болгон, ӧрӧги jаҥ редакцияга, оныҥ ишчилерине канайда болушкан, канайда башкарган?
Мындый ла кӧп ӧскӧ дӧ сурактар каруу берерин сакыйт.
Газеттиҥ тӱӱкизи ле салымы алтай албатыныҥ тӱӱкизиле айрылбас колбуда.

Бу jанынаҥ шиҥдемелдӱ иш ӧткӱретен кижи бистиҥ jииттердиҥ ортозынаҥ качан бирде табылар деп иженер кӱӱним бар.
Кандый бир суракты, темдектезе, эл-jонныҥ кӧрӱм-шӱӱлтезин ууламjылаарында газеттиҥ учуры эмезе газеттиҥ тили канайда ӧзӱп ле кубулып келгени керегинде темаларды талдап алала, оны тазылынаҥ ала кыракы шиҥдеп, билим ишти не бичибес. Jӱс jылга шыдар ӧйдиҥ туркунына кепке базылган газеттиҥ тӱӱкизи бай, шиҥдеп-кӧдӱретен сурактары кӧп.
Кандый ла газет (азыйда да, эмди де) jаҥда отургандардыҥ ла кандый бир таҥынаҥ улустыҥ эмезе ийде-кӱчтердиҥ jилбӱлерин корыйт, олордыҥ идеологиязын, амадуларын эл-jон ортодо jартап-таркадат, олорды бӱдӱрерине эл-jонды кӧдӱрет. Ол керегинде Ленин-Ульянов деген улу кижи бичиген.
Эмди ӧй кубулганын билерис. Јаҥга келгени ороонын оноҥ озо башкаргандарды jамандап-каралайтаны, канча јылдарга jӧӧп-тудуп алганын оодып-jайрадатаны бистиҥ тӱӱкибистиҥ аҥылу темдектериниҥ бирӱзи.
Jе jирмезинчи чактыҥ башталганында болгон революция, Совет jаҥ алтайларга, Россияныҥ ас тоолу ӧскӧ дӧ калыктарына чылап, бичик-биликке jол ачканын, автономия бергенин ундыбас керек деп бодойдым.
Николай Каан туку 20-чи jылдарда кобы-jиктерде jаткан кой-тере бӧрӱк-тонду ӧбӧкӧлӧристи изба-читальняларга jууп, бичик-биликке ӱредер беди; кажы ла jуртта ясляларды, школдорды ачар беди; бойыҥныҥ тилиҥле газет чыгар деп, jӧбин берер беди?
Та ла та…
Сок jаҥыс газедистиҥ тӱӱкизи, алтайлардыҥ ӧткӧн jолы керегинде сананзаҥ, мындый сурактар сениҥ алдыҥда бойлоры ла тура беретен эмтир. Ол сурактарга кандый каруулар беретени кижиниҥ бойынаҥ камаанду: оныҥ jӱрӱмдик ченемелинеҥ, тӱӱки jанынаҥ билгирлеринеҥ ле ӧскӧзинеҥ де.
Jе мениҥ амадум – политикага кирижери эмес, газеттиҥ тӱӱкизиле jилбиркеер кӱӱн-санааны кичинек те болзо ойгозоры.
«Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» тӱӱкизинеҥ алтайлардыҥ јӱрӱм-салымы, jаан, ару кӱскӱдеҥ чилеп, иле-jарт кӧрӱнет.
Газеттиҥ архивтеги номерлериле кыскарта таныжалы.
«Кызыл Ойроттыҥ» 1928 jылда кӱчӱрген айдыҥ 3-чи кӱнинде чыккан номерлери (1-кы бӱги), ол Улу Октябрьдагы революцияныҥ 11-чи jылдыгына учурлалган. Оныҥ бажалыгынаҥ ла баштайла, кыракы таныжып кӧрӧктӧр. «Кызыл Ойрот» деп бичигениниҥ оҥ jанындагы столбиктерге аjару эдектер.
Баштапкы столбикте «Кызыл Ойрот» ВКП(б)-ныҥ Ойрот обкомыныҥ ла Облисполкомныҥ база Облпрофсоветтиҥ газеди (ол ӧйдӧ канайда бичилгени аайынча ла берип jадым – авт.) деп бичилген. Оныҥ ла алдында «Газетти бичип, чыгарып турган jери: Улалу. Базар-оромы. Совет-айылдыҥ 6-чы № кыбында) деп бичилет. Эмдиги «Разноторгтыҥ» ӱч кат саду-туралары турган jерде азыйда базар болгонын кӧп улус билер. «Совет-айыл», байла, кайда да оныҥ jанында иштеген.
«Газетти алдырарыныҥ ээжизи» (3-чи столбик) ол ӧйдӧ мындый болгон эмтир:
1 jылга – 2 с. 40 акча
1/2 jылга – 1 c. 20 акча
3 айга – 60 акча
1 айга – 20 акча.
Баштапкы столбикте jаан эмес jастыра да бар болгодый. Экинчи абзацта «Баштап чыгарганынаҥ бери 3-чи jылы» деп бичилген. Газеттиҥ 1-кы номери 1922 jылда чыккан болзо, 1928 jылда оныҥ 6-чы jылдыгы болор керек. Байла, тӱзедерин ундыган…
Аjарыҥкай кижи озогы бӱктерди кычырып, кӧп ачылта-шӱӱлтелер эдер аргалу.
Газедистиҥ тыш бӱдӱмин jарандырарга бӱгӱн бис арга-чыдалыс jеткенче чырмайып ла jадыбыс. Бедиренип, чарактаҥ да jууза, айак толор дежер.
Газетте «анонсты» (алтайлап айтса, кандый материалдар кепке базылатанын ажындыра jарлаары) тузаланарыныҥ учуры сӱрекей јаан. Је эртенги газетте не кепке базыларын билбей турганыс – ол чочыдулу белге-темдек.
Jаҥы деп тапканы – ол туку ла качан ундылып калган керекти бӱгӱн тузаланганы. Оныҥ да учун бистеҥ озо кемдер канайда иштегенин билерге jилбилӱ деп бодойдым. Jетен, сегизен jыл мынаҥ кайра иштеген алтай журналисттердиҥ билгирлери ле эпчили бистийинеҥ ле уйан болбогон эмей. Олор кычыраачыларды jилбиркедип, бойына тартып алатан кӧп эп-сӱмелерди билген. Темдектезе, «Кызыл Ойрот» 20-чи jылдарда «Аймактардаҥ келген табыш», «Jурткоррлордыҥ бичигени» деп бӱктерди ле ӧскӧ дӧ эп-сӱмелерди элбеде тузаланган.
Бир катап нӧкӧрлӧр jуулыжала, куучындажып отурыс – jайла кожо Алтайыска той-jыргалдыҥ ӧйи келгени, ак-малга азырал белетейтен шакпыртту иш башталатаны керегинде.
– Ӧлӧҥ лӧ чабарын сананзам, ӧлӧр кӱӱним келет. Азыйда кандый jакшы болгон! – деп, кожо отурган уул кӱлӱмзиренип айдынды.
– Азыйда нези jакшы болгон? – бир ӱнле сурадыс.
– Мал-ашка азырал белетебес, бугул-обоо тургуспас…
Кокырчы ла эмеш кӧӧрӧҥкӧй нӧкӧристиҥ куучыныла, оныҥ адазыныҥ адазы бойыныҥ ӧйинде (революциядаҥ озо) «jеҥил-айак» кижи болгон эмтир. Кыштаҥ jӱк арайдаҥ чыгып ла алза, кӧк ӧлӧҥ кӧрӱнип ле келзе, кер адына минеле, бастыра Алтайды кериир, кажы ла jыргалда, тойдо туружар…
Ӱлӱрген айдыҥ сыгыны чылап ӱлтӱреп-ӱрпейеле, чыдал-чагы чыкса, эмеенине ле балдарына jаҥыс ла орой кӱсте jанар.
«Кызыл Ойротто» 1928 jылда «Кӧчкин jуртты таштап jаҥыс jэргэ jадар кэрэк» деген статья јарлалган. Ондо кобы-jиктерде jаткан алтайларды бир jерге јууп, ӧрӧ тартатан jаан учурлу иш керегинде бичилет.
1929 jылдыҥ сыгын айына jетире «Кызыл Ойрот» орус алфавитле чыккан, оноҥ бу ла айдыҥ экинчи онкӱндӱгинеҥ ала латин (jаҥайлып) таныктарла бичиирине табынча кӧчкӧн. Латин таныктарла газедис 1938 jылга jетире чыккан. Бу jылдаҥ ала ол ойто ло орус алфавиттиҥ таныктарыла кепке базылат.
Газет бир ӧйдӧ нениҥ учун орус алфавитле, оноҥ латин таныктарла чыккан, бир канча ӧйдиҥ бажынаҥ орус алфавитле бичиирине нениҥ учун ойто бурылган?
Мындый ла ӧскӧ дӧ сурактардыҥ каруузын «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» тӱӱкизин шиҥдейтен улус беретен туру.
«Кызыл Ойроттыҥ» 1934 jылда декабрь айда чыккан номериниҥ баштапкы бӱгин чек ле ӱстинде бичилгенинеҥ кӧргӧндӧ, бу ӧйдӧ областьтыҥ советтериниҥ 8-чи jууны ижин баштаган эмтир. Бу ӧйдӧ газеттиҥ бӱктерин кееркедеринде фотолор сӱрекей ас тузаланылган, кӧп лӧ сабазында улустыҥ jуруктары кепке базылат. Байла, газеттиҥ ле типографияныҥ фототехника jанынаҥ аргалары уйан болгон.
Анда тӧрт кижиниҥ сӱр-jуругы бар. Олор кандый улус болгонын бичигени jакшы кӧрӱнбей jат. Оныҥ учун олордыҥ бирӱзиле де болзо лаптап таныжалы. «Буденовка» бӧрӱктӱ, сарбайган сагалду кижи кем болот не? Jаҥалифле бичилгенин кезик улус, айса болзо, аайлабас. Оныҥ учун корреспонденцияны эмдиги алфавиттиҥ буква-таныктары ажыра кычырып кӧрӧктӧр.
Бажалыгында бичигени: «Бис мал учун тартыжып советтердин VIII jуунын уткудыбыс» (газетте бичилгени ле аайынча берип jадым. – авт.) Jуруктыҥ алдында бичигенин кычырза, бу кижи «Кош-Агаш айм «Сосиалист jолы» колхозтун мергенчил колкозчызы Тайлунов Мекетен – jуунныҥ делегаты» эмтир.
Эмди делегат нени бичигенин кычырып кӧрӧктӧр: «Бистиҥ Кош-Агаш аймагыныҥ колхозторыныҥ тӧстӱ ижи сосиалис jолынча мал азраары болып jат. Аш иштебейтенис, jерибис соок тайка jер болып jат. Jе бис мал учун тартыжып туруп областа советтердиҥ VIII-чи jуунын уткудыбыс. Мен озодоҥ бери байга кул болып jӱргем, Емди 1930 jылдаҥ бери колхозто иштеп турум, 4 jылга чыгара ударник болып мал керегин кичееп турум. Мал ӧзӱминиҥ планын бӱдӱрип турган учун канча катап сый алдым, бу jыл дезе jакшы кӧрӱмjилӱ ижим учун 10 койло сый алдым. Онойып тартыжып колхоз малын ӧскӱрген колхозчылар бистиҥ аймакта ас эмес.
Бу эдип алган jеҥӱлерди бир де эмеш уйадатпай оноҥ ӧрӧ кӧдӱрип аларга колхоз колхозторло, колхозчылар колхозчыларла сотс мӧрӧй едип туры. Сотс мӧрӧй аайынча бис там кичеенип, 1935 jылдыҥ мал ӧзӱминиҥ планын чек бӱдӱрип аларыбыс.»
Мен бодозом, Тайлунов Мекетенниҥ бу бичимелинеҥ јилбиркек јииттер кӧпти билип алар аргалу – ол тоодо «Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» тӱӱкизи керегинде…
100 јылдык юбилейисле колбой газеттиҥ озогы бӱктерин ачып-казынары аайынча сӱрекей јаан иш ӧткӱрилди. Оныҥ турултазы бичик болор. Кӧп материалдарды чуктап-јууганы јаан ла тузалу алтам. Је ол јӱк ле јууганы.
Олорды шиҥдеп кӧрӧтӧни учурыла оноҥ јаан иш болор аргалу.

Тениш ТОХНИН