Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Одус jети ле ӧскӧ дӧ jылдар

30.08.2022

Александр Дмитриевич Солыков кӧп jылдардыҥ туркунына областьтыҥ прокуратуразында, облсовпрофто иштеген. Тургуза ӧйдӧ ол амыралтада. Александр Дмитриевич, беженинчи jылдарда областьтыҥ прокуратуразында иштеп тура, одузынчы-тӧртӧнинчи jылдарда бурузы jокко jаргылаткандардыҥ керектерин ойто такыптаҥ казып, чындыкты орныктырарын баштаган улустыҥ бирӱзи.
Бӱгӱн ветеранныҥ бистиҥ корреспондентле куучындашкан куучынын, оныҥ канду jылдардагы jӱрӱмди шиҥдегени керегинде эске алынганын jарлап турубыс.

— Александр Дмитриевич, бурузы jок jаргылаткандарды актаары jанынаҥ Слердиҥ бистиҥ областьта бежен jылдарда, Сталинниҥ ӧлгӧнинеҥ ле ала 6-7 jылдыҥ туркунына иштеген деп уктыбыс. Анайдарда, бу иш jанынаҥ баштапкы алтамдарыгар кандый болгоны керегинде куучындап берген болзогор?
— Озо ло баштап мен интервьюны берерге нениҥ учун jӧпсингеним керегинде айдып берейин. Мынаҥ озо печатьта бу jанынаҥ бир де катап айтпагам. Байла, интервьюдаҥ эмди де мойножор эдим. Jе калганчы ӧйлӧрдӧ печатьта ол уур-кӱч jылдар керегинде нени бичигилебей туру деп айдар. Кем нени сананып табар, онызы бир де шиҥдеш jогынаҥ jарлалар. Анчада ла «Комсомолка», «Советский культура» газеттер. «Звезда Алтая» газетте база jастыралар учурап jат. Jе «Алтайдыҥ Чолмонын» билбезим.
Оныҥ учун мениҥ куучыным бир эмеш те болзо, ол ӧйдӧги jӱрӱмди эмеш jартап ийер деп иженедим.
Анайып, 1953 jыл. Сталин 5 мартта ӧлгӧн, апрельде дезе мени, прокуратураныҥ jиит ишчизин, шеф, областьтыҥ прокуроры Николай Филиппович Попов бойына кычырып алала, мынайда айткан:
— СССР-диҥ Генеральный прокурорыныҥ ордынчызы биске бу бурулаткандардыҥ сегис том керегин ийген эмтир. Коштой нени де бичибеген. Jаҥыс ла чын jаргылалган ба, jок по, кӧрзин деп ийген. Алып, кычыр. Бу аайынча бисте иш кӧп болоры темдектелет. Анайдарда, бу керектерди шиҥдеери јанынаҥ jаҥы jамы да кӧстӧлӧр. Ол бодоштыра айтса, мынайда адалар: «КГБ органдардыҥ шылуларын шиҥдеери аайынча прокурордыҥ болушчызы». Айса болзо, кийнинде сени ого тургузарыс…
Мен ол сегис томды алып, бир jаан романдый, повестьтий кычыргам. Бу керек аайынча 16 ба, 18 пе кижи ӧткӧн. Тоозы чокым санаама кирбейт. Олордыҥ бирӱзи облисполкомныҥ председатели болгон Сергей Сергеевич Сафроновтыҥ кереги эмтир. Анда Елбачев Михаил Иванович, А. Арбанаков, Никиткин деген улусты ла С. С. Сафроновты адар эдип jаргылаган. Тургуза ла «бажым аттырайа» берген. Jе анда адышты он jыл тӱрмеге отурар эдип солып салтыр. Мында мен нени эдерим? Ончозы ла jарт ошкош.
Прокурорго катап бардым:
— Николай Филиппович, керек jаан ла jилбилӱ, jе мениҥ эдер немем jок ошкош…
— Бу канайып туруҥ, Александр Дмитриевич, СССР-диҥ Генеральный прокурорыныҥ ордынчызы Салинге бу керекти биске тегин ле не ийгенеер деп канайып телефондойтом. Кычыр, тегине ле не ийзин…
…База ла катап кычырадым. Керек бир эмештеҥ jарталып турган. Оноҥ бери бир-эки ай ӧткӧн кийнинеҥ меге эки алтай уул кирген. Таныштыс: Суразаков ло Тадыев деп айдыштылар. Олор одузынчы jылдарда jаргылаткан улустыҥ, 16 ба, 17 бе кижиниҥ тооломын экелгендер. Бу улустыҥ чын jаргылатканын шиҥдеп кӧрзин деп сурап келген уулдар эмтир. Анайып, мен Сазон Саймович Суразаковло, Павел Егорович Тадыевле танышкан эдим. Бу jуукта Павел Егоровичке туштап, оноҥ сурадым: «Сени история бичип турган дежет?».
— Jок, бажым оорыйт — деп, бу ученый айдат. Мениҥ де бажым оорыыр боло берген. Jылдар, jылдар… ӧй кижини артадып ла jат база.
Мен бастыра бу керектер аайынча 1953 jылдаҥ ала туку 1956 jылдыҥ март айына jетире иштенгем.
— Олордыҥ экелген тооломында кемдер болгоны санаарга кирбейт пе?
— Не кирбейтен! Олордыҥ тоозында Чагат-Строев, Мундус-Эдоков, Николай Чевалков, оноҥ дезе Борис Кочубеев, Меджит-Иванов болгон ошкош эди. Jе ӧскӧзин ундып койтырым…
— С. С. Сафроновтыҥ кереги аайынча элбеде куучындап берген болзогор?
— Мен МГБ-ниҥ (ол тушта Министерство государственной безопасности) областьтагы управлениезиниҥ начальнигиниҥ болушчызы болуп иштеп, С. С. Сафроновтыҥ керегин 3,5 jылдыҥ туркунына шиҥдегем. Ол 1880 jылда чыккан. Кайда чыкканын билбезим. 1919 jылда ол jаш кижи ине. Алтайда ол тушта бандалардыҥ тоозына да чыкпазыҥ. Оны бандада турушкан деп бурулагандар. Кӧрӧр болзо, ол Кадын кечире мылтык уулап, кандый да улусты аткан. Олор партизандар болгон бо, jок по, кем де билбес. Бу учурал канайда чыгып келген дезе… куучындаарга узак ӧй керек, угараар ба?
— Укпай а.
— Керек мындый болгон. 1933 jылда партияныҥ «чистказы» болгон. Ол тушта мен пионер болгом. Мындый учурал санаама кирет. Мени партийный организацияныҥ качызы алдыртып, айткан: «Саша, партияны арутаары керегинде кычыру бичип бер…». Мен бичип берген эдим. «Чистка» божогон кийнинеҥ партияга улус алары 5 jылга токтодылган, партийный документтерди, билеттерди солыыры башталган. Бу ӧйдӧ бастыра коммунисттердиҥ партияга кирген шылтагын такыптаҥ шиҥдеп, казынып баштагандар.
Партияга кирер тужында анкетада нени де jастыра бичип койгон болзоҥ, эмезе сеге кандый бир комыдал келзе, партиядаҥ чыгарып ийер. СССР-диҥ прокурорынаҥ андый jакылта болгон — партияга кирген улус бойыныҥ чыккан билези керегинде jастыра бичизе, андый улусты каруузына тургузып, «мошенничество» учун jаргылаар. Мен шиҥдеп кӧрӧримде, 1926 jылдагы кодексте «мошенничество» — 168-чи статья, ол до тушта jаҥыс ла материальный jаныла колбулу эмтир.
Ол тушта бистиҥ областьта кӧп партбилеттерди улустаҥ блаап алган эди. Биледин блаатырган кижини тургуза ла айдап апаратан. Анчада ла алтай интеллигенциядаҥ кӧп улусты айдагандар. Ол 1935 jылдыҥ учы 1936 jылдыҥ бажы кирезинде болгон. Андый jакылта ӧрӧртинеҥ болордо, областьтыҥ ол туштагы прокуроры Фирсиков ло оныҥ кийнинеҥ Стариков бойыныҥ керегин ак-чек бӱдӱрип баштагандар. НКВД-да дезе бу керектерди кӧрӱп, ылгап, олорды группаларга бӧлӱп, «националисттер» деп бурулап баштагандар. Олордыҥ башчызы да табыла берген. Анайып, облисполкомныҥ председатели Сергей Сергеевич Сафронов, алтай кижи, бурулаткан.
Ого удабай ла совпартшколдыҥ директоры А. Арбанаков, Кемчиктеги колхозтыҥ председатели Никиткин, Михаил Иванович Елбачев кожулгандар. Арбанаков ло Никиткин ондый организация болгон деп, кыйнашка чыдап болбой, айдып ийгендер. Елбачевти партиядаҥ нениҥ учун чыгарган дезе, ол 1918-1919 jылдарда Паспаулдагы церкпеде иштеген. Онызын ол анкетада бичибеген. Шылуда ол мынайда айтканы документтерде бар: «Бистиҥ националистический группаныҥ амадузы — башка государство тӧзӧӧри. Ого Тана-Туваныҥ республиказы, Хакасия, Шория, Солтондогы Старобарданыҥ кумандылары ла ойроттор кирер учурлу болгон». Jе онызы куру сӧс болгон ине. Бу ончозы НКВД-да табылган эмей.
Керекти тереҥжиде шиҥдеп кӧрӧримде, база бир документ учураган. КПСС-тиҥ обкомыныҥ экинчи качызы болуп иштеген Енчинов-Толуш Николай Иванович партияныҥ Заб.-Сиб. Крайкомыныҥ баштапкы качызы Р. И. Эйхеге самара бичиген эмтир. 1935 jылда октябрьда бичиген самарада «Ойротияда националистический группа тӧзӧлгӧн» деп айдылып, ончо улусты тоолоп койгон. Роберт Индрикович Эйхе клеткалу тетрадьтиҥ 6 листинде бичилген бу самараныҥ толугында «Коруцкийге, шиҥдеп кӧрзин» — деп темдектеп, кол салган. Коруцкий ол тушта Зап.-Сиб. Крайдыҥ НКВД-зиниҥ начальниги болгон.
Байла, бу самара С. С. Сафроновтыҥ керегин «jазаарында» база jаан учурлу болгон. Нениҥ учун дезе бу керекти тӱрген баштагылап, тӱрген божодып ийгендер. 1936 jылда апрель айда Зап.-Сиб. Крайдыҥ аҥылу jаргы присутствиези 16-18 кижини jаргылагандар. Олордыҥ ортозынаҥ Сафроновты, Елбачевти (ВЦИК-те алтай албатыныҥ адынаҥ болгон калганчы чыгартылу кижини), Никиткинди ле Арбанаковты адар эдип jаргылап турганы ол эмтир. Арткандары 3-10 jылдарга jаргылаткандар, олордыҥ ортозынаҥ jаҥыс ла Кахаев Кудайбергенге ӱч jыл бергендер.
— Олорды атпай, он jылга отурар эдип солып койгон деп куучыныста айтканыгар. Олор ончозы «националисттер» деп бурулаткандар. Jе документтерде онызын керелеген кандый да чокым керектерге туштадыгар ба?
– Эки ле учурал керегинде айдайын. Бу ла бистиҥ городто совхоз-техникумныҥ турган jеринде алдында jуртхоз школ болгон. Анда Туваныҥ балдары ӱренип туратандар. 1933 jылда бого ӱренчиктерин кӧрӧргӧ Тана-Тува республиканыҥ компартиязыныҥ Тӧс Комитединиҥ баштапкы качызы Салчак Тока келип jӱрген. Шак ла ол тушта Сафронов ло Тока туштажып, башка государство тӧзӧӧргӧ санангандар — деп, НКВД jабарлаган. Jе ол кайдаҥ ондый болзын. С. Тока учы-учында кандый кижи болгонын бис эмди билерис. Ол В. Ленинниҥ 8 ордениле кайралдаткан.
Экинчи учурал. Советтердиҥ 7-чи съезди Москвада 1935 jылда декабрь айда ӧткӧн. Бистиҥ областьтаҥ съездке эки кижи барган. Сергей Сергеевич Сафронов ло Кемчиктеги колхозтыҥ председатели Никиткин.
Шылуда Никиткинниҥ айтканыла болзо, съездке баргылап jадарда, Сафронов оны бойыныҥ jанына тартып, националистический кыймыгуга кийдирген.
Документтерди кӧрӱп, мен Сергей Сафроновты сӱреен тыҥ кайкагам. Ончо бурулаткандар, байла, кыйынга чыдажып болбой, НКВД-га не керек, анайда ла куучындап бергендер. Сафронов дезе бир де буруны бойына алынбаган. Jе 1937 jылда ол экинчи катап jаргыладып, учы-учында, тӱрмеде кыйынга чыдабай, керектӱ ончо ло чаазындарга колдорын салып берген. Сафроновтый кижи чыдашпаганда, кыйын тыҥ ла болгон ошкош.
Jаргы ӧткӧн кийнинеҥ бу керектердиҥ «филиалдары» кажы ла аймакта ачылган. Маймадагы «филиалдыҥ» башкараачызы аймакисполкомныҥ председатели болгон Бабынин (орус па, алтай ба, билбезим), Улаганда Кардаманов болгон. Кажы ла аймактаҥ 10-15 кижи бу керек учун буруладып, jаргылаткандар.
Партияныҥ Кош-Агаштагы райкомыныҥ качызы Табаков (ады Семен ошкош эди, чокым санаама кирбейт) мени база кайкаткан. Ол буруны бойына алынбаган, ондый да болзо, оны 6 ба, 8 пе jылга отурар эдип jаргылагандар.
Мен 1965-1966 jылдарда оныҥ уулына jолыккам. Ол стройтрестте техник-строитель болуп иштеп турган болгон. Оноҥ адазы керегинде кайып, кӧргӧм. Ол до тушта кӧндӱре айдарга jарабас болгон. Ол адазы райкомныҥ качызы болгон, айдатырган деп билер, jе оноҥ арыгы салымын билбес эмтир…
— Александр Дмитриевич, ол ок ӧйлӧрдӧ бистиҥ атту-чуулу jурукчыбыс Г. И. Чорос-Гуркинди «националист» деп jаргылаган эмес пе? Ол Сафроновло колбулу эмес болгон бо?
— Ончо бу керектерди коскорорында менле кожо беженинчи jылдарда УГБ-ниҥ ишчилери иштегендер. Озо баштап оныҥ jааны Гапонов деп кижи болгон, оноҥ полковник Елисеев иштеген. Ол сӱреен jакшы, кижиге кӱӱнзек, тӧп кижи болгон. Оныҥ болушчылары да jакшы улус эди. Бот, олордыҥ бирӱзи капитан Никита Иванович Малахов Г. И. Гуркинниҥ керегин бастыра jанынаҥ шиҥдеген. Ол сӱреен кӧп керек эткен деп айдар керек. Ол Гуркинниҥ дневнигин, «Нива» деп журналда революциядаҥ озо Гуркин керегинде бичилгенин ле ӧскӧ дӧ материалдар тапкан. Ол Гуркинниҥ политический кеберин чокымдап, оны актап койгон. Ол материалдар, байла, эмди де КГБ-ниҥ архивинде бар болор…
Г. И. Гуркин аайынча керектер мындый. Эмеш эске алынып ийели. 1937 jыл ороон ичинде канайда башталган эди. Кайда ла уксаҥ, «албатыныҥ ӧштӱзи». Шак ла бу jылда НКВД база ла Гуркинди эске алынып ийген. Мынаҥ озо Григорий Ивановичти 1932 jылда айдап апаргандар. Ол тушта Хакасияныҥ националисттериниҥ кереги кӧрӱлген. Гуркинди олордыҥ тоозына кошкондор.
Оныҥ кулагы укпас болгон. Jаргы ӧдӧр тушта уксын деп ого микрофон берген дежет. Jе андый да болор аргазы бар. Нениҥ учун дезе 1870 jылда чыккан кижи ол тушта алтан jашты ажып калган, кату jӱрӱмди кӧрӱп койгон. Ол jаргыда оны актап койгондор. Бӱдерге де кӱч, ончозын башка-башка ӧйгӧ отурар эдип jаргылап, jаҥыс ла Гуркинди божодып ийгендер. Jе божодор тушта кезедип салгандар, тым ла jӱрзин деп. Ол, чындап та, тым ла jӱрген. Jе jӱк ле 1937 jылга jетире.
Бу jыл база ла Гуркин керек боло берген ошкош. Ол эмди Ойротияда текши контрреволюционный, националистический, повстанческий кыймыгуныҥ jааны боло берген. Ол тушта областьты башкарган улус С. С. Сафронов то, Пьянков то, Хабаров то — ончозы оныҥ башкартузыла иштеген деп НКВД-да лаптап «jазап» койгондор. Ол ло jыл кӱскиде (кийнинде jарталганыла — 11 октябрьда) Г. И. Гуркинди, оныла кожо ӧскӧ дӧ улусты, ол тоодо Геннадийди адып койгондор.
Шак ла бу 1937 jылда Ойротияда база бир jаан керек — Третьяктыҥ кереги болгон. Иван Яковлевич Третьяк 1883 jылда чыккан, белорус. Баштапкы революцияныҥ кийнинеҥ 1906-07 jылдарда эмиграцияга барган. Канадада, США-да, Австралияда jаткан. Качан Россияда революция башталарда, ол Алтайга Япония ажыра jедип келген. Нениҥ учун Алтайга? Керек мындый болгон эмтир.
Качан немецтерле jуу-чак болуп турарда, оныҥ тӧрӧӧндӧри фронтко jуук jаткандар. Оныҥ учун олорды оноҥ кӧчӱргендер. Анайып, олор Солонешенский райондо токтоп jаткандар.
Третьяктыҥ бӱдӱми сӱреен jаан кижи болгон эмтир, jе ӧкпӧзинде чемет оорулу. Качан гражданский jуу баштала берерде, ол озо баштап, кайда да турушпаган. Jе ол гран ары jаныла jорыктап, байла, кӧп тилдерге ӱренип алганы учун оны Туулу Алтайдыҥ туулу-стрелковый дивизиязыныҥ командирине кӧстӧгӧндӧр. Jуу божогон кийнинде ол Бийскте jамылу иштерде иштеген.
1933 jылда Новосибирскте jопондордыҥ консульствозы болгон. Ого бир консул келип (адын ундып койдым), Бийск jаар jорыктап, анда Третьякла тушташкан. НКВД дезе тӱрген ле ончозын колбоп ийген. Третьяк Японияда болгон бо? Болгон. Эмди дезе jопон консулла тушташкан ба? Тушташкан. Jарт.
Г. И. Гуркинди база jопондордыҥ шпионы дешкен эмтир. Качан Гуркин революциядаҥ чик jок озо Петербургта jурукчылардыҥ академиязында ӱренип турарда, jопон кайучылдар оны бойыныҥ jаны jаар тартып алгандар. Оноҥ ло бери ол шпион. Jаҥы ачылган керекте Гуркин керегинде бичилгени кӧп эмес болгон. Jӱк ле эки том. Анда оныҥ дневниктери болгон эди. Ол гражданский jууда, Туулык Думада, Том турадагы съездте нени сананганы, нени эткени сӱреен jакшы айдылып калган.
Анайып, Туулу Алтайда эки jаан группа табылган. Ого шылтай канча кире улус шыралабаган деп айдар оны…
— Александр Дмитриевич, ол ӧйлӧрдӧ Туулу Алтайда чын националисттер болгон бо? Олор керегинде документтерде туштабадыгар ба?
– Бу ла калганчы ӧйлӧргӧ jетире мен классовый тартыжуныҥ кийнинеҥ эҥ курч сурак деп национальный суракты кӧрӧтӧм. Одузынчы jылдарда алтай интеллигенцияда националисттер бар деп сананатам. Керек дезе олордыҥ тоозында Иван Иванович Зяблицкийдиҥ группазын кошкон эдим.
— Ол алтай кижи бе?
— Керекте бичилгениле, алтай. Jе фамилия нени де айтпай jат ине. Ол ло Иванов-Меджит, Петров-Тибер алтайлар, фамилиялары орус. Зяблицкийдиҥ группазына Леонид Эдоков, Георгий Токмашов ло Геннадий Кумандин киргендер. НКВД-ниҥ «тройказы» 1935 jыл башталарда, олорды беш jылга тӱрмеде отурар эдип jаргылаган.
Беженинчи jылдарда бу керекти коскорып кӧрӧримде, Зяблицкий туку качан божоп калтыр. Кумандинниҥ ле Токмашовтыҥ jаткан jерин таппагам. Эдоков дезе Кокчетавский областьта Щучинск калада jаткан эмтир. Мениҥ сураганымла, Щучинскте оны база катап шылагандар. Оныҥ айтканы мындый. Олор ӱч-тӧрт кижи jуулыжып, келер ӧй керегинде куучындажатан, орустарды jамандагылайтан, Ермакты тӱкӱргилейтен болгон. Jе куучыннаҥ башка не де болбойтон. Эдоков ол тушта Ойрот-Тураныҥ милициязыныҥ jааны болуп иштеген эмтир. Ол бойы поэт, jурукчы, билгири jаан кижи. Бот, бу группаны мен чын ла националисттер деп бодоп jӱретем.
Jе качан Татарияныҥ ла Башкирияныҥ националисттери Султан-Галиевти, Рюкинди ле ӧскӧлӧрин де актагылап саларда, бистиҥ «националисттер» керегинде шӱӱлтемди кубулткам. Бистиҥ уулдар, олорго кӧрӧ, чыкырым да неме этпегендер.
Шак ла ол jылдарда алтай интеллигенцияныҥ кӧбизи, орус та улустыҥ уулдары ла кыстары jер jастанып, кӧп лӧ jыгылган ошкош…
База бир керек санаамнаҥ чек чыкпайт. Улалуда архив бӧлӱктиҥ jааны болгон Федор Пименович Колотовтыҥ бурузы мындый болгон. Ол 1935 jылда декабрь айда Сталинге самара чийген эмтир. Оныҥ сӧстӧри мениҥ меемде эмдиге jетире бир де jунулбай артып калган: «Иосиф, сениҥ адыҥ, мен сананзам, ончо улустыҥ тилин торсодып койды ошкош. Jе, чын, «Эзендик болзын, Сталин!» — деп, кыйгырып турган ончо улустыҥ оозын неле де jабып болбозыҥ. Jе качан бастыра газеттер баштамы бӱктеҥ ала калганчызына jетире сени мактаарда «Сталин — бар, партия Jок» деп шӱӱлтеге келериҥ. Jарт айттым ба? Эзенимле, сениҥ Федор Колотовыҥ…».
Качан партияныҥ ХХI съездине белетенер ӧйдӧ бистиҥ баштапкы качыныҥ отчетту докладыныҥ бир бӧлӱгин белетеп, мен бу самараны ого кожуп ийгем. Роман Александрович Дорохов конференцияда бичигенимди jарлап ийген. Бу учурал оноҥ ары крайга jеткен. Анда нӧкӧр Георгиев бойыныҥ докладында ол керегинде база айткан. Учы-учында бу учуралды тузаланып, ӱч кижи билимдердиҥ кандидадыныҥ диссертациязын корулаган деп меге кийнинде jетиргендер.
Менде jуук наjылар ас, алты-jети ле кижи. Олордыҥ бирӱзи бичиичи Георгий Васильевич Егоровко айдарымда, ол «На земле живущим» деп бичигинде бу учуралды тузаланган. Анда jаҥыс ла архивтиҥ jааны эмес, ӧскӧ кижи эдип бичиген эмтир.
Колотовтыҥ керегин ачып кӧрӧримде, ол Барнаулдыҥ кижизи болтыр, пыйма согоочы, кайда да 1893 пе эмезе 1895 пе jылда чыккан, чокым санаамга кирбейт. Jе ол революциядаҥ озо айдаткан. Байла, ол тушта кайда да Сталинге jолыккан эмезе ссылкада кожо болгон. Айса болзо, Нарымда ба, Туруханскта ба. Сталинди jуук билбеген болзо, ол анайда бичибес эди.
Андый самараныҥ кийнинеҥ Колотовло не болгон? Ол самара Москвадаҥ ойто бого аткарылган. 1936 jылда 29 февральда Колотовты партияныҥ обкомыныҥ бюрозына алдырткандар. Анда партийный биледин блаап алгандар. Качан ол бюродоҥ чыгып келерде, оны НКВД-ниҥ улузы сакып турган.
Оны «сен — троцкист» деп бурулагандар. Аҥылу jуун оныҥ jайымын 5 jылга айрыган. Jе ол тӱрмеде 1938 jылда божоп калган эмтир.
— Ол ӧйлӧрдиҥ документтери Слердиҥ бойыгардыҥ архивеерде бар ба?
— Jок, бир де неме jок. Артырып алар аргалар болгон. Билген болзом, jаан учурлу документтердиҥ копияларын эдип, шылуга керек jогын бойымга артырып алар эдим.
Бир самараны мен керек дезе музейге де болзо, табыштырып берерге санангам. Ол Параев деген кижиниҥ самаразы болгон. Ол айдаттырып, тӱрмеде отурала, партияныҥ Зап. Сиб. Крайкомыныҥ баштапкы качызы Роберт Эйхеге самара бичиген эмтир. Самарада шылуны канайда ӧткӱрип тургандары, соккылап, керектӱ сӧстӧрди кӧк-албанла «сыгып» алып турганы керегинде кижиниҥ кӧзиниҥ jажы мелтиреер эдип бичип койгон.
Слер билереер, оныҥ кийнинеҥ Эйхе бойы айдаттырып, Сталинге кандый самара бичиген эди. Jе Параевтиҥ самаразы Эйхенийинеҥ чик jок чокым да, ачымчылу да, кородулу да.
Мен бу самараны тудунып, партияныҥ обкомыныҥ баштапкы качызы болгон Николай Михайлович Киселевко келдим.
— Шылуга, шиҥдешке бу самара эмди керек jок. Оны, айса болзо, музейге берип ийерис. Ол бистиҥ чындык коммунист ине. Улус музейдеҥ де болзо, оныҥ самаразын кӧрзин…
— Бу канайып туруҥ? Эмди кем анайда эдип турганын кӧрдиҥ? Jок, jарабас…
Анайып, jаратпаган. Эмди ол самара та кайда, айса болзо, прокуратурада. Эмезе оны госархивке аткаргылап ийди эмеш пе?
— Слер улустыҥ чындык адын орныктырары учун 6-7 jыл иштегем дедигер. Бу ӧйдиҥ туркунына канча кире кижини актадыгар?
— Ончозын чокым тоолобогом. Бодоштыра айтса, 400 киреге jууктажа берер. Кажы ла кижини актаарга оныҥ керегин тереҥжиде шиҥдеер, кӧп улусты шылаар, чындыкты чокымдаар керек болгон.
— Слер бу керектерди катаптаҥ кӧрӱп, алдындагы jаргылаткандарга бойлорына туштадыгар ба?
— Туштагам. Улагандагы аймакисполкомныҥ председатели болгон Кардаманов деген кижиге. Ол Алтайский райондо сырзаводтыҥ директоры болуп иштеп турган. Мен оны алдыртарымда, канайда тыҥ ыйлаган эди. Jе оноҥ токынап, ончозын тӧкпӧй-чачпай айдып берген.
Эйхеге самара бичиген Енчиновты бис база шылаганыбыс. Бу ӧйдӧ ол Усть-Каменогорсктогы пединститутта марксизм-ленинизмниҥ тӧзӧлгӧлӧриниҥ университединиҥ преподаватели болуп иштеген. Енчиновты бойын 1937 jылда база отургызып койгон болуптыр. Jе 1938 jылда оны jайымга чыгарып ийгендер.
— Ол самараны слер не бичигенигер? — деп, бистиҥ сурагыска ол мынайда каруу jандырган:
— Партия ол тушта сӱреен кату тартыжулар ӧткӱрип турган. Мен дезе, партиец кижи, ого болужар деп санангам. Партияга мен чындык бӱткем…
Jе эмди ого нени айдарыҥ?
Алдында jаргылаткан база бир кижи меге бойы эки катап келип jӱрген. Баштапкы катап актаары jанынаҥ, актап салган кийнинеҥ келип, партияга кирерге болужыгар деп суранган. Сениҥ бастыра керектериҥди мен ӧскӧ алтайларга айдып ийзем, сени бӱгӱн ле тирӱге jара тартып салар деп айдып, оны токтодорго келишкен. Оныҥ адын чыгара айтпас деп шӱӱштибис, нениҥ учун дезе балдары адаларыныҥ учун каруузына турар учуры jок. Ол кижи бир РОВД-ныҥ jааныла кожо jуук иштеген. Оны бир jуртка ӧнӧтийин ийетен эмтир. Ол jедип барала, улуска ончо немени jамандап, улусты кӧкӱдер. Улус бойыныҥ оорузын айдып ийбей база. Оноҥ бир айдыҥ бажынаҥ РОВД-ниҥ jааны ол jуртка барып, айдынган улусты чӱрче ле табып, айдай беретен. Оноҥ олорды учы-учында НКВД бойы тӱрмелеген. Кандый ла улус болгон…
Jаргылаткан улустыҥ тӧрӧӧндӧрине де jолыгарга келишкен. Ол ло беженинчи jылдарда Г. И. Гуркинниҥ уулы Василий меге келип jӱрген. Ол адазыныҥ Оностогы изостудиязыныҥ энчизиниҥ аайына чыгып келген. Григорий Иванович бойыныҥ бастыра jӧӧжӧзин алтай албатыныҥ ӧзӱмине энчилеп турганы керегинде кӧп jерлерде бичиген деп мен уулына каруу jандыргам. Ол кайдаҥ келгени санаама кирбейт. Анайда ок, база ла энчиниҥ сурагы аайынча Хабаровтыҥ уулы некелте эткен эди.
— Одузынчы jылдарда улусты тӱрмелерде кыйнаган улуска туштадыгар ба?
— Туштагам. Олорды шылаганыс та, jаргылаганыс та. Олордыҥ бирӱзи Черных деген кижи, экинчизи — тербезен Хаснутдинов. Олор улусты канайда кыйнаганы, сокконы керегинде ачыгынча куучындагандар. Мында кожо иштеген ӧскӧ дӧ улустыҥ ады-jолдорын айткандар. Шалдаканов, Салтымаков дегендер анчада ла калjу болгондор деп, олор айдышкан. Область ичинде НКВД-ниҥ jаандарынаҥ анчада ла Жигунов деп кижи кӧп улус тӱрмелегени документтердеҥ иле кӧрӱнет. Ол биске туку Башкириядаҥ келген. Учы-учында Жигуновты Башкириядагы керектери учун jаргылайла, адып салгандар деп уккам.
– Jаан куучын учун быйан болзын!

Куучынды Александр Сельбиков ӧткӱрген
(1991 јылдыҥ кӱски айларыныҥ бирӱзинде).

Адакы сӧс: Меге Александр Дмитриевич Солыковко јолыгып, оноҥ интервью ал деп бистиҥ нӧкӧрис Владимир Эмильевич Кыдыев сураган эди. Оныҥ сӧстӧри эмдиге ле мениҥ санаамда арткан: «Саша, меге бош јок, аргадазаҥ, Солыков сӱреен солун кижи, ол 37 јылдарда бурулаткандардыҥ керектериле иштеген, куучындаш кӧрзӧҥ». Мениҥ билеримле, Солыков облсовпрофто ло иштеп туратан, је андый да болзо, ого туштажар деп јӧбимди бергем.
Јаан удабай ла јаҥы музейдиҥ ишчизи Римма Еркинова-ныҥ кыбында Солыковло туштажып, тӧрт сааттыҥ туркунына куучындашкан эдис. «Бичип ийзеҥ, меге ойто кӧргӱс, журналисттер нени ле бичийтен улус не, калак, јастыра неме чыкпазын» – деп, ол некеген. Мен интервьюны бичийле, алтай текстти, ого абзацтап бӧлӱп, кӧчӱргем. Мынайып, база тӧрт саатка јуук кожо иштегенис. Оныҥ учун мында бичилгенинде бир де керек кубултылбаган, ӧскӧртилбеген. Бичимелди редакцияныҥ летучказында мактагылаган эди. Мен оныҥ учун Владимир Кыдыевке јаантайын быйанду арткам.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина